Drevni manastir Stuplje, sa crkvom posvećenom arhanđelu Mihailu, nalazio se u selu Gornji Vijačani, na potoku Manastirici. Predanje ga pripisuje kralju Dragutinu Nemanjiću u 13. veku, kao i većinu severnobosanskih pravoslavnih bogomolja, ali se na osnovu prvog pominjanja Stuplja, u Kruševskom pomeniku, otkriva da je osnovan polovinom 15. veka, malo pre turskih osvajanja Bosne. Naredni podaci o manastiru "zvanom Stupa" potiču iz 17. veka, iz knjiga koje su u njemu prepisivane, i one govore da su se stupljanski monasi veoma starali da svoju zajednicu obezbede bogoslužbenim delima.
|
Kaluđersko brdo
|
Naime, poznato je da se u Stuplju još od osnivanja odvija organizovan i aktivan život na bogatom imanju sa njivama, šumama, livadama, pašnjacima, a veliki broj rukopisnih knjiga nastalih u ovom manastiru svedoči da je za kaligrafsko prepisivanje i ukrašavanje tipika, panegirika, oktoiha i ko zna koliko još nepobrojanih, u seobama i stradanjima nestalih pslatira, jevanđelja i otačnika, trebalo mnogo pismenih, veštih i trudoljubivih kaluđerskih ruku. Međutim, zapisi iz manastira sa kraja 17. veka govore da su i knjige morale da se pridruže Velikoj seobi Srba preko Save i Dunava, na austrijsko tlo. Stupljansko bratstvo obrelo se u manastiru Orahovica, u čijem rukopisu iz 1696. stoji da "u ta vremena manastiri mnogi opustješe i sagorješe od prokletih i bezbožnih agarenskih (islamskih) čeda", te da Stuplje i obližnji manastir Liplje sagoreše i opusteše do kraja. O tim vremenima u orahovačkoj knjizi kazuje se i ovo: "Kakva iskušenja, skrb i napasti su pretrpeli monasi, skitajući se u zemlji ugarskoj i nemačkoj, kada od lukavih Nemaca i Ugara ni sam arhiepiskop Arsenije (Čarnojević, vođa Seobe) ne bi pošteđen?". Sve do pred sam kraj 20. veka Stuplje je bilo poznato samo kao pojam iz istorijskih izvora, smešten negde u široj okolini Teslića. Pronađen je na osnovu pouzdanih podataka da se nalazio nedaleko od manastira Liplja, sa kojim je stupljansko bratstvo održavalo žive veze. Konačno su, u proleće 1994, na lokalitetu Crkvište, pronađeni ostaci drevnog Stuplja. Tada su otkopani temelji crkve, nešto kasnije i konaka i drugih pratećih zdanja manastirskog kompleksa. Polovinom devedesetih godina prošlog veka uprava Republike Srpske otpočela je obnovu Stuplja, koji je danas zaštićen kao spomenik kulture.
