Poslednji, četvrti Memorandum upućen komandi nemačkih okupacionih snaga u Srbiji 4. marta 1942. godine bavio se pokušajem da se unutar NDH Srpska pravoslavna crkva zameni novom – Hrvatskom pravoslavnom crkvom. Reakcija Sinoda na te pokušaje je bila toliko oštra da je izazvala ogromnu buru u porobljenoj Srbiji. Toliku, da je i tadašnji zapovednik vojnih snaga, general Feliks Bancler uputio Sinodu SPC ubrzo pismo upozorenja da se “Memorandum ne sme širiti izvan Srbije”.
Istoričar Veljko Đurić Mišina, autor kapitalnog zbornika, objašnjava razloge takve “histerije”.
“Početkom 1942. godine politika hrvatskih vlasti kad je reč o rešavanju ‘srpskog pitanja’ se menja, prvenstveno, pod uticajem nemačkih zahteva za pacifikacijom. Međutim, to nije značilo i odricanje od konačnih ciljeva. Naime, promena politike imala je samo formalni karakter. U tom kontekstu mora se posmatrati i stvaranje tzv. Hrvatske pravoslavne crkve. Ona je predstavljala trenutno, to jest privremeno i kratkotrajno, ublažavanje politike zatiranja srpskog naroda. Krajnji cilj ostao je i dalje isti, a on je se najjasnije ogleda u rečima Mile Budaka, jednog od ministara, o ubijanju, proterivanju i prekrštavanju Srba. Istovremeno, ta politika ima za cilj denacionalizaciju srpskog naroda, s obzirom na činjenicu da to, kako se tumačilo, više i nije narod već konfesionalna zajednica. Drugim rečima, hrvatska vlast oduzimala je pravo srpskom narodu na njegovo nacionalno opredeljenje, ostavljajući mu pravoslavlje, u okvirima jedne nove crkve ustrojene u rimokatoličkom duhu”, ističe Mišina i objašnjava da je inicijativa za stvaranje Hrvatske pravoslavne crkve potekla iz nemačkih krugova.
“To je direktno bilo sugerisano Anti Paveliću još leta 1941. godine. Međutim, on se o potrebi nove crkvene organizacije prvi put javno oglasio u Saboru tek 13. marta 1942. godine. Preciznije, u saborskom Odboru za pravosudne i bogoštovne poslove prilikom rasprave o imovini crkvenih opština pomenuta je i nova crkvena organizacija kao realizacija Pavelićevih ideja o stvaranju Hrvatske pravoslavne crkve na mesto Srpske pravoslavne crkve. Jedan od zvaničnika govorio je i o nameri da se na taj način pohrvate Srbi. U tim rečima sadržana je i suština stvaranja nove crkve”, naglašava ovaj istoričar i dodaje da je već na narednoj sednici tog Odbora nastavljena ista tema, ali “u novom kontekstu”.
“Naime, pre podne istoga dana jedna delegacija članova Odbora bila je kod poglavnika Pavelića i tamo su shvatali da je to prvenstveno političko, a ne neko drugo pitanje. Predstojnik Odbora Vinko Krišković smatrao je da će sve moći da bude završeno stvaranjem jedne crkvene opštine za državu. Stvaranjem samo jedne pravoslavne crkvene opštine opravdavala se državna politika prekrštavanja. Odbor, međutim, nije mogao ništa da uradi jer je cela stvar bila u ingerenciji sasvim drugih institucija”, navodi Mišina i dodaje da originalni primerak ovog memoranduma nikada nije pronađen, već samo njegova druga kopija i mnoštvo prepisa Arhijerejskog Sinoda.
Neistine u Saboru
Kao i svi dodatašnji, i četvrti Memorandum počinje direktnim obraćanjem tadašnjem vojnom zapovedniku za Srbiju, u tom trenutku, generalu Feliksu Bencleru.
“Ekselencijo, posle nečuvenih zločinstava i nedela, koja su počinjena nad pravoslavnim Srbima, mirnim i odanim podanicima, koji sačinjavaju čitavu jednu trećinu celokupnog stanovništva današnje Hrvatske, a mučeni su, pljačkani, proterivani, zatvarani i ubijani na najgroznije načine, samo zato što su Srbi i što su pravoslavni, došle su i izvesne izjave najviših hrvatskih državnih funkcionera u Hrvatskom saboru krajem meseca februara ove godine, koje nas pobuđuju da se sa ovom obrazloženom pretstavkom obratimo Vašoj Ekselenciji. Svi visoki hrvatski državni funkcioneri izložili su tom prilikom zvanično stanovište Nezavisne Države Hrvatske prema pravoslavnoj, ili kako je oni radije nazivaju grčko-istočnoj veri i njenoj organizaciji u Hrvatskoj – Srpskoj pravoslavnoj crkvi… Sve ono što je u tim izjavama u Saboru rečeno o Srpskoj pravoslavnoj crkvi ne odgovara stvarnim činjenicama… Zato bi nam iz čisto čovečanskih interesa, mnogo milije bilo, kad bi mogli bar da postavimo pretpostavku, da su ovi visoki hrvatski funkcioneri bili u zabludi, kad su ovakve izveštaje podneli Saboru. Nema sumnje, da su bar ti najviši odgovorni pretstavnici Hrvatske trebali da svagda imaju na umu onu davno izrečenu narodnu mudrost: pravda drži zemlju i gradove.”
Brisanje Srpske crkve
Mišina objašnjava da je reakcija Sinoda SPC na pominjanje stvaranja Hrvatske pravoslavne crkve u Zagrebu bila veoma brza.
“Prve reakcije zabeležene su još februara 1942, posle govora ministra Mirka Puka u Saboru. Sinod je tim povodom zaključio da je potrebno sastaviti novi memorandum i obelodaniti ga. Jedan od primeraka nameravali su da predaju generalu Paulu Baderu, tadašnjem vojnoupravnom komandantu Srbije kako bi ga prosledio višoj nemačkoj instanci u Berlinu. Povod za pisanje tog protesta bile su informacije o govoru 13. marta u Saboru u Zagrebu ministra Mile Budaka i poglavnika Ante Pavelića, koji su naglasili da neće dozvoliti postojanje nikakve Srpske pravoslavne crkve u Hrvatskoj, ali da će omogućiti postojanje nekakve druge pravoslavne crkve. Bila je to najava pokušaja stvaranja Hrvatske pravoslavne crkve. O predaji i tog Memoranduma nemačkom generalu, u međuvremenu, obaveštena je i vlada Milana Nedića. Ministar Jonić oštro je reagovao na taj čin. Ubrzo je Sinod od Feliksa Benclera dobio pisano upozorenje da se taj Memorandum ne sme širiti izvan Srbije”, naglašava on.
