Naši sagovornici nemaju dileme da je kralj Milutin mnogo učinio za srpsku srednjovekovnu umetnost i kulturu.
– Srpska pravoslavna crkva bila je u srednjem veku nosilac kulturnog i umetničkog života, a srpski vladari bili su veliki pokrovitelji umetnosti. Kralj Milutin bio je najveći među njima. Milutinova ktitorska delatnost počinje posle 1299. godine, on gradi nove hramove, ali i obnavlja stara kultna mesta na prostoru cele teritorije tada proširene Srbije – kaže Snježana Orlović.
Arhimandrit Metodije, iguman manastira Prohor Pčinjski, među njegove najznačajnije zadužbine ubraja manastir Gračanicu i obnovu crkve Bogorodice Ljeviške u Prizrenu.
– Kralj Milutin je podigao je više crkava u Solunu, Carigradu, Jerusalimu i Sredecu – današnjoj Sofiji. Takođe, ne treba zaboraviti da je obnovio manastir Svetog Prohora Pčinjskog oko 1314. godine, ali i crkvu Svetog Georgija u Starom Nagoričanu, u današnjoj Severnoj Makedoniji – ističe arhimandrit Metodije i dodaje da je upravo kralj Milutin na Kosovu podigao manastir Banjsku s crkvom posvećenom Svetom arhiđakonu Stefanu gde su posle smrti počivale njegove mošti.
– Banjska je kasnije srušena upravo zato što je bila središte svetiteljskog kulta Svetog kralja Milutina s ciljem da se on ugasi među Srbima pod Turcima. Kraljevu zadužbinu Bogorodicu Ljevišku u Prizrenu su oskrnavili i zapalili kosovski Albanci 1999. i 2004. godine kad je većim delom postradao monumentalni živopis iz doba kralja Milutina u unutrašnjosti crkve – podseća iguman Metodije.
Ništa bolja situacija nije ni u Severnoj Makedonije, a dr Ćirić je kao jedan od najboljih poznavalaca srpske srednjovekovne umetnosti u više navrata obilazila ove svetinje od kojih su mnoge danas urušene ili devastirane.
– Postoje i zadužbine o kojima se danas gotovo ništa ne zna kao što su crkva Sv. Georgija Gorga na brdu Virgin (Deva) na reci Seravi, crkva Sv. Konstantina, crkva Svetog Jovana Preteče i Bogorodice Trojeručice koju pominje i Teodor Metohit u “Poslaničkom slovu”, crkva Svetog Georgija u Orahovici, crkvi Svetog Stefana u Prizrenu. Sačuvani su ostaci crkve Svetog Nikole pod Kožljem na Pčinji koji govore da je reč o hramu znatnih dimenzija, elegantno klesanim portalima i prozorskim otvorima. Isto tako nema sačuvanih podataka o kraljevom dvoru u Solunu koji je izvesno postojao. Na osnovu sačuvanih dokumenata jasno da je kralj Milutin darovao i crkvu u Mateiču koju će kasnije obnoviti carica Jelena sa svojim sinom Urošem. Važno je pomenuti da je crkva Svetog Đorđa u Starom Nagoričinu, iako restaurirana pre nekoliko godina, u neadekvatnom stanju uzrokovanom pre svega izostankom aktivnog života i održavanja manastira – ističe dr Ćirić.
Od Soluna do Carigrada
Snježana Orlović, istoričar umetnosti i autor više monografija o srpskim manastirima navodi da su u okviru renesanse Paleologa stvarali i Milutinovi dvorski slikari poreklom iz Soluna, Mihailo Astrapa i Evtihije.
– Oni slikaju u Bogorodici Perivlepti u Ohridu, Bogorodici Ljeviškoj, Crkvi Svetog Nikite kod Skoplja, Kraljevoj crkvi u Studenici, Gračanici… Govoreći o Milutinovoj ktitorskoj delatnosti, arhiepiskop Danilo II
naročito ističe Milutinovo staranje o zadužbinama svojih predaka. Obnovio je i ukrasio i stare manastire drevnih podvižnika i svetitelja. On gradi i bogato daruje hramove i izvan granica njegove države, na Svetoj Gori, u manastiru Svete Katarine na Sinaju, zatim u Jerusalimu, Skoplju, Carigradu, Sofiji i Solunu gde podiže i dvor. Međutim, zanimljiva je i ktitorska delatnost na polju gradnje ksenodohija, odnosno stranoprijemnica i bolnica. Darovao je ovaj sveti kralj mnoge udaljene manastire, pa ne čudi kako je njegova pomoć stigla i do manastira Krupa u Dalmaciji – ističe ova istoričarka umetnosti.
