Dr Jasmina Ćirić, docent Filološko-umetničkog fakulteta Univerziteta u Kragujevcu, kaže da je jedna od posledica “iskušenja srpske istorije” i činjenica da su iz srpskih manastirskih riznica nestajali i rukopisi i relikvije.
– Takav je slučaj sa Relikvijarom Časnog krsta sa natpisom na starosrpskom jeziku koji se danas čuva u Muzeju dijeceze u Pijenci. Na donjem delu krsta je očuvan natpis “Sava prvi arhiepiskop i patrijarh srpski”. Ovaj krst je bio namenjen čuvanju čestica Časnog krsta. Isti je slučaj sa Pretečinom desnicom u raskošnom relikvijaru sa urezanim imenom i titulom Svetog Save Srpskog, čuvanom od 1464. u katedrali u Sijeni, kao i sa stavrotekom Crkve Svetih Petra i Pavla u Rasu koja se čuva u Dubrovniku, u samostanu Svetog Dominika. Ne treba zaboraviti ni netljene mošti Svetog kralja Milutina koje se nalaze u Sofiji, u Crkvi Svete nedelje, nekada nazivanoj i Crkvom Svetog kralja. Moštima nedostaju glava i desna ruka kralja Milutina za koje se ne zna gde su završile – navodi dr Ćirić.
Dr Zoran Ranković, dekan Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta Univerziteta u Beogradu, kaže da se najveći broj srpskih srednjovekovnih rukopisnih knjiga, više od 95 odsto, nalazi u rukopisnim zbirkama u Evropi: Oksfordu, Londonu, Dablinu, Berlinu, Beču, Pragu, Krakovu, Sankt Peterburgu, Moskvi, Kijevu, Odesi, Budimpešti, Sent Andreji, Sofiji, Plovdivu, Solunu, Rimu, Parizu, Rumuniji, kao i na Cetinju, i u Zagrebu.
– Vredne zbirke srpskih rukopisa nalaze se i u manastiru Svete Katarine na Sinaju i u Jerusalimu. Ali, najveća i najvrednija zbirka srpskih rukopisnih knjiga, van granica bivše Jugoslavije, pohranjena je u manastirima Svete Gore u Grčkoj. Zatim, verovatno, sledi Rusija gde se u zbirkama Moskve i Sankt Peterburga čuva stotine srpskih rukopisnih knjiga nastalih u periodu od 12. do 17. stoleća, a neke od njih dospele su u Rusiju još tokom 14. i 15. veka. U Berlinu postoji zbirka srpskih rukopisa Vuka Karadžića koje je on prodavao u velikom broju, a u Beču se nalaze rukopisi uglavnom svetogorskog porekla koje je otkupio Jernej Kopitar, neke upravo od Vuka Karadžića – navodi dr Ranković.
Dr Ćirić dodaje da su učeni ljudi otkupljivali antikvitete ili posredovali u tome i kao primer navodi Aleksandera Giljferdinga, ruskog konzula u Sarajevu koji je zaslužan za izmeštanje oko 1.500 rukopisa, uključujući i Dovoljsko četvorojevanđelje, rukopis od 110 listova na pergamentu koji se čuva u Gosudarstvenoj publičnoj biblioteci u Sankt Peterburgu.
Knjige u Pragu
Dr Ranković otkriva da osnovu srpskog dela rukopisne zbirke Narodnog muzeja u Pragu čine rukopisne knjige koje je Pavel Jozef Šafarik prikupio dok je bio profesor i direktor Srpske pravoslavne velike gimnazije u Novom Sadu (1819-1833).
– Prema zapisima, ti rukopisi nastali su ili su se nalazili u manastirima Srema i Svete Gore, zatim u Studenici, Ravanici, Voljavči, Tronoši, Rači, Stuplju, Svetoj Trojici u Pljevljima i drugim monaškim porodicama, kao i kod nekih pojedinaca. Šafarik se u prikupljanju rukopisa rukovodio romantičarskim nadahnućima i potrebom proučavanja istorijske gramatike.
Pljačka voza
Dr Jasmina Ćirić kaže da istoričari umetnosti dobro znaju da se registar eksponata Narodnog muzeja pre Velikog rata razlikuje u odnosu na zatečeno stanje po okončanju rata.
– Muzej je stradao i poznato je da je deo dragocenosti poslat vozom za Grčku. Kod Kosovske Mitrovice su Šiptari opljačkali taj voz, a plen je podeljen između Austrougara i Bugara. U bugarskom Narodnom muzeju u Sofiji postoje brojni artefakti koji su uzeti na primer iz Crkve Bogorodice Perivlepte u Ohridu. Artefakti nikada nisu vraćeni. Isti je slučaj i sa delom riznice manastira Dečani koji je izložen u muzeju u Sofiji. Ukradeni su i predmeti iz manastira Poganovo kod Pirota, kao i zbirka srpskih rukopisa iz 14. veka koji se nalaze u biblioteci u Plovdivu.
