Srpska pravoslavna gimnazija u Novom Sadu, osnovana 1810. godine, važna je prosvetna institucija kod nas. Odigrala je izuzetno značajnu ulogu u obrazovanju mladih srpskih generacija, razvijajući kod njih ideje srpstva, rodoqubqa, borbe za oslobođenje od tuđinske vlasti. Među najstarijim je kulturno-prosvetnim i obrazovnim institucijama kod Srba, čiji počeci sežu daleko u prošlost.
Posle Karlovačke gimnazije, druga je po redu gimnazija osnovana u čitavom Srpstvu – navodi Slavko Vejinović u knjizi “Zadužbinarstvo kod Srba”.
U duhu pravoslavlja
U duhu pravoslavlja Vejinović piše da je početkom XIX veka, o Svetom Savi 1810, ugledni novosadski trgovac Sava Vuković, darovnim pismom priložio 20.000 forinti za osnivanje Srpske pravoslavne gimnazije u Novom Sadu. U Osnivačkom pismu, Vuković je naveo da su tri osnovna zadatka koja je Gimnazija trebalo da ispuni: opšte obrazovanje i vaspitanje u narodnom duhu preko pravoslavne religije i narodnog jezika. Na podsticaj vladike bačkog Gedeona Petrovića i karlovačkog mitropolita Josifa Stratimirovića ovom plemenitom delu pridružio se i veliki broj Novosa| ana tako da je sakupqeno više od 100.000 forinti.
Habzburški car Franc I je 11. decembra 1811. godine dao saglasnost za osnivanje škole. Ali, tek 31. januara 1816. godine potvrđeno je Osnivačko pismo, čime su se stekli uslovi da se otvori prvi i drugi razred, a u novembru i treći razred Gimnazije.
Na osnovu carske odluke i u skladu sa osnivačkim pismom, formira-ni su najviši upravni
organi Gimnazije – Patronat i Starateljstvo. Vuković je, inače, rođen u Mostaru 1740. Jedno vreme je živeo u Rijeci, a zatim dolazi u Novi Sad, u grad u kome je postigao najveće poslovne uspehe. U XIX veku bio je u jedan od najbogatijih trgovaca u tadašnjoj austrougarskoj monarhiji.
Car Leopold dodelio mu je i plemićku titulu 1791. godine.
– Gimnazija je uspešno radila sve do revolucionarnih zbivanja 1848. Kobnog 12. juna 1849.
Novi Sad je bombardovan artiljerijskom vatrom s Petrovaradinske tvrđave i među mnogim
uništenim građevinama našla se i zgrada Gimnazije – podseća Vejinović.
Pomoć od cara
Sa radom je nastavila tek u oktobru 1852. Izdržavanje gimnazije bilo je veliko opterećenje
za Patronat i novosadsku pravoslavnu crkvenu opštinu.
Na sreću, pomoć je stigla iz Beča 27. septembra 1860. lično od cara Franca Jozefa. U stvari, bila je to njegova ponuda da se Gimnaziji dodeli pomoć iz državne kase kako bi ona
mogla da postane potpuna osmorazredna škola, pod uslovom da očuva svoj verski i nacionalni karakter. Posle Austrougarske nagodbe iz 1867. dolazi period velikih promena u radu Gimnazije. Ugarske vlasti pokušavaju da, uslovqavanjem davanja državnih subvencija, izvrše asimilacionu politiku prema Gimnaziji. Patronat to odlučno odbija, uz obrazloženje da je u suprotnosti sa osnivačkim pismom škole.
Gimnazija se izdržavala, pored fonda, i od školskih aktivnosti i zaveštanja brojnih narodnih dobrotvora i zadužbina. Tu svakako treba spomenuti zadužbinu Atanasija Gereskog “Atanaseum”, dr Nikolu Krstić a iz Beograda, Gedeona Dunđerskog, bračni par Pajević iz
Novog Sada, Teodora i Persidu Mandić, Luku Milanovića, Mariju Petrović, Vasu Jovanovića
Čiču, Zadužbinu Đorđa Servijskog i mnoge druge. Gimnazija je kroz čitav XIX vek bila pravi rasadnik srpske inteligencije.
Kao učenici ili kao nastavnici u radu škole su učestvovali: Jovan Đorđević, Laza Kostić,
Jovan Turoman, Đura Daničić, Kosta Trifković, Jovan Jovanović Zmaj, Ilija Ognjanović-
Abukazem, Jovan Grčić Milenko, Paja Marković Adamov, Milan Savić, Svetozar Miletić, Mihailo Polit-Desančić, Tihomir Ostojić, Isidor Bajić, Stanoje Stanojević, Jovan Radonić,
Radovan Košutić, Milan Šević, Pavle Vujević, Aleksa Ivić, Radivoj Kašanin, Radivoj
Petrović, Jovan Maksimović, Mileta Jakšić, Miloje Milojević, Petar Konjović i mnogi drugi.
U toku Prvog svetskog rata, zgradu Gimnazije je 1914. preuzela vojska, a već 1915. u njoj je bila smeštena vojna bolnica. I pored tih teških uslova rada, u školskim godinama 1916/1917. i 1917/1918. održavana je redovna nastava. Odlukom Ministarstva prosvete Kraljevine SHS 1920. godine ona je podržavljena i dobila ime Državna muška gimnazija u Novom Sadu, a 1931. promenjeno joj je ime u Državnu mušku realnu gimnaziju kralja Aleksandra I. Od 1959. Gimnazija nosi ime jednog od njenih bivših đaka, velikog srpskog pesnika i lekara – Jovana Jovanovića Zmaja.
Somborska škola za učitelje
U Somboru je 1. maja 1778. godine počela da radi “Norma”, prva obrazovna institucija za pripremanje učitelja kod Srba i drugih južnoslovenskih naroda. Njen osnivač, upravitelj i glavni predavač je bio poznati građanin Sombora Avram Mrazović. Veliki doprinos razvoju učiteljske škole dao je njen upravitelj, a potom i patrijarh srpski – Georgije Branković. On je o svom trošku 1895. podigao novu zgradu Preparandije u Somboru, u kojoj je učiteljska škola radila sve do 1948. Mnoge poznate ličnosti bile su |aci i profesori čuvene somborske Preparandije: Joakim Vujić, Petar Konjović, Jovan Dučić, Isidora Sekulić, Paja Radosavqević i mnogi drugi.
Velikodušni baron
Krajem sedamdesetih godina XIX veka formiran je odbor za prikupqanje priloga za proširenje zgrade Novosadske gimnazije. Odbor je počeo sa radom 1897. U toku ove akcije baron Miloš Bajić poklonio je 200.000 kruna za izgradnju ustanove. Nova zgrada je izgrađena u renesansnom stilu, na mestu stare. Gradnja je započeta 22. septembra 1899, a završena je 1. jula 1900. godine. Bajić je rođen u Zemunu 1827. godine. Otac mu je bio trgovac, a majka Petrija kćerka kneza Miloša Obrenovića. Posle pogibije kneza Mihaila Obrenovića, sestre i njihova deca su nasledile veliko bogatstvo. Za sve zasluge i dobročinstva koje je učinio, Bajić je dobio titulu barona i bio biran za poslanika u Ugarskom državnom saboru.
