U februaru 1826. sedmorica građana Budima i Pešte osnovali su druŠtvo sa zadatkom da radi u korist i slavu srpskog naroda. Usvojili su pravila, nazvana Osnov i uplatili članske uloge – zapisao je Slavko Vejinović koji je godinama istraživao zadužbinarstvo kod Srba.
Potpisi ukrug
Potpise na Osnivački akt stavili su trgovci: Gavrilo Bozitovac, Jovan Demetrović, Josif
Milovuk (pokrenuo akciju), Petar Rajić, Andrija Rozmirović, Georgije Stanković i advokat
Jovan Hadžić, koji je bio i prvi predsednik novoosnovanog društva. Svi su se potpisali
ukrug (da niko ne bude ni prvi ni poslednji), izjavljujući:
“Mi dole potpisani dobrovoljno se slažemo i ustanovljavamo jedno družestvo kao jedno telo koje ravnim (istim) i jednim jedinim duhom za polzu (korist) i slavu narodnu diše. Povod k zavedeniju ovoga družestva jeste jedina ljubov i revnost (staranje) k obštemu blagu, a namerenije jest rasprostranenija književstva i prosveštenija naroda Srbskog, to jest, da se knjige rukopisne na svet izdaju i rasprostranjavaju i to sad, i odsad, bez prestanka za svagda.” Osim Bozitovca, koji je bio rođen u glavnom gradu Ugarske, svi ostali su bili poreklom iz drugih krajeva u kojima su Srbi živeli: Demetrović iz Dalmacije, Milovuk iz Trpinje kod Vukovara, Hadžić iz Sombora, Rozmirović iz Sremskih Karlovaca, Stanković iz
Vršca, Rajić iz Kovačice u Banatu. U sledećem sedmočlanom krugu nalazili su se
arhimandrit manastira krupe Gerasim Zelić, rođen u Žegaru u Dalmaciji, dvojica Bečlija, po jedan Novosađanin, Temišvarac, Bajac, Osječanin. Među trećom sedmoricom, koji su se učlanili avgusta 1826, bila su i dvojica iz tek oslobođene Srbije – Jevrem i knez Miloš Obrenović.
Ta geografska razuđenost članstva pokazuje da Matica, od samog početka rada, nije bila neka uska, lokalna organizacija, već u pravom smislu reči – opštesrpska institucija. Prvim i velikim dobrotvorom Matice, smatra se knez Miloš, jer je uplatio petostruko veći ulog od svih ostalih. Kao dobar državnik, vizionar i politički strateg shvatio je da je ovo društvo opštesrpsko, koje može biti snažan kohezioni faktor naroda na kulturnom planu, a možda i više od toga. Knez Miloš ostaje član Matice doživotno, čak i posle upisa u Maticu kneza Aleksandra Karađorđevića koji ga je smenio sa vlasti. Godine 1845. u Maticu se upisao i veliki Njegoš, čime se i dinastija Petrovića našla u zajedničkom srpskom kolu. Sve to snažno simbolizuje nastojanja Matice da kulturno-obrazovnim aktivnostima poveže srpski narod i umanji političke sukobe i trvenja unutar njega samog.
Knez Miloš odrešio kesu
Posle kneza Miloša i prvog dara Save Tekelije iz 1833. godine, među značajnim zadužbinarima i dobrotvorima našao se i Jovan Nako – velikosentmikluški veleposednik i plemić. On osniva Fond za popularisanje srpske književnosti, darujući mu 1837. pet hiljada srebrnih forinata. Uloga dobrotvora u razvoju Matice srpske uvek je bila izuzetno velika i značajna. Pored navedenih, Vejinović ističe i dobrotvore: Đorđa Radaka, Mariju i Jovana Trandafila, Miloša i Mariju Dimitrijević, Mihajla Pupina, Bogdana Dunđerskog i mnoge druge. Godinu dana posle Nakinog dara, počinje prava “Tekelijina era” u Matici srpskoj. Na sednici Matice od 21. avgusta 1838. godine, predsedavajući Sava Tekelija predaje pod nadzor Matice svoju zadužbinu “Tekelijanum”, koja je postala stecište mladih intelektualnih snaga srpskog naroda i, zajedno sa Maticom, centar važnih kulturnih akcija i inicijativa.
Najstariji književni časopis
“Letopis Matice srpske” je književni časopis koji bez većih prekida (usled ratova) izlazi još od 1824. godine. Pokrenut u Novom Sadu pod nazivom “Serbska letopis”, a štampan u Budimu, po zamisli njegovog pokretanja, Georgija Magaraševića, postao je glasilo u kojem su predstavljani rezultati srpskog književnog i naučnog stvaralaštva. Pored “Letopisa”, u okviru Matice srpske, posebno mesto zauzimaju njena biblioteka, Galerija i izdavačka delatnost.
Oseka zbog rata
Nove mogućnosti za snažniji i sadržajniji razvoj Matice ukazale su se njenim preseljenjem u Novi Sad 1864. godine. U poslednjoj četvrtini XIX veka, pa sve do Prvog svetskog rata, u Matici se razvija značajna prosvetiteljska delatnost – piše Vejinović.
On ističe da se u to vreme publikuje serija sa više od 160 “Knjiga za narod” (1885-1932), koje su, zajedno sa Kalendarom Matice srpske, za mnoge čitaoce bile jedino pristupačno i poučno štivo, štampano u velikom tiražu za to vreme. Krajem Prvog svetskog rata, usled teških posledica okupacije, Matica ostaje jako osiromašena i onemogućena da se na pravi način bavi radom u korist svog naroda. Zbog toga će uslediti dugotrajna oseka u njenoj aktivnosti. Tek uoči Drugog svetskog rata počele su da se javljaju nove inicijative i da stasavaju mlađe snage, sposobne i željne da učine sadržinske promene u radu Matice, a koje će doprinositi razvoju i napretku srpskog naroda. Posle Drugog svetskog rata Matica je postala veoma uvažena institucija najviših intelektualnih snaga društva.
