Osnivanje manastira Tresije na Kosmaju pripisuje se despotu Stefanu Lazareviću, ali je verovatnije da je manastir nastao još krajem 13. veka u doba kralja Dragutina Nemanjića, a da ga je despot u svoje doba, stotinak godina kasnije, obnovio, gradeći Pavlovac, i uz ovaj i druge postojeće manastire i vrhove Kosmaja stavio pod zaštitu krsta. Kameni nadgrobnik iz 3. veka i olovne cevi vodovoda govore da je prostor manastira bio naseljen još u rimsko doba. Turski izvori ga pominju 1560. godine kao manastir Svetih Arhanđela koji narod naziva Tres(i), i tada je imao 12 kaluđera. Uz to se beleži da je ovaj manastir bratstvom najbrojniji i imovinom najbogatiji u Beogradskom pašaluku.
|
Istorijski zapisi |
To Turke ipak nije sprečilo da krajem 17. veka razruše ovu bogomolju. Kaluđeri su uspeli da spasu manastirske dragocenosti, pređu u Srem i pronađu utočište kod fruškogorske braće. Tako se u manastiru Hopovo našao jedan srednjovekovni Pslatir koji je kasnije, da bi se sačuvao, prenet u biblioteku Hilandara. Razrušenu Tresiju obnovili su 1709. godine rakovički kaluđeri sa igumanom Visarionom, o čemu svedoči natpis u kamenu kod ulaznih vrata. Međutim, manastir je ponovo ubrzo opusteo sve do 1936. godine, kada je počela obnova zalaganjem patrijarha Varnave, koja je, zaustavljena ratom, trajala 15 godina. Crkva ovog manastira pripada graditeljskoj tradiciji raške škole. Od prvobitnih ukrasa sačuvane su kamena rozeta i pet kružnih otvora. Ikonostas je mnogo mlađi, a među ikonama se ističu oltarske dveri i prestone ikone, rađene u prvoj i drugoj polovini 19. veka. Blizu crkve se sačuvao i stari konak. Pored četiri manastirske slave ovde se danas obeležavaju i drugi verski praznici. Porta Tresije prepuna je i na Ivanjdan, početkom jula, kada se u manifestaciji Pod lipama manastira Tresije održava Dan knjige, a prvog vikenda septembra takmičenje frulaša Srbije.
