Da Srbi još nisu sasvim načisto sa svojom istorijom može da posluži vranjska eparhija koja ove godine proslavlja 950 godina od nastanka i sedam vekova od obnove jednog od najstarijih manastira u Srbiji – Prohor Pčinjski.
Naime, malo je poznato da se čitav ovaj kraj, bez preterivanja, može nazvati i “pčinjska Sveta Gora”, zato što je u tom relativno malom prostoru smešteno više od 180 crkava i manastira, od kojih su većina metohi Hilandara.
Jedan od njih – biser srpske srednjovekovne gradnje i duhovnosti – manastir Sveti Nikola smešten je u samom Vranju!
– Srbi se stide svoje istorije. Potrebne su nam godine i godine kako bismo se “iznenadili” onim što su nam preci ostavili na čuvanje. Vranjska eparhija priprema sveobuhvatnu monografiju u kojoj će biti popisane sve svetinje iz ovog kraja i uveren sam da će se mnogi iznenaditi tim blagom – priča protonamesnik Vedran Kostić, vranjski paroh, ali i jedan od sveštenika koji je aktivno uključen u obnovu manastira Sveti Nikola podignutog početkom 14. veka.
Pri kraju obnova
– Najveći deo posla oko obnove je završen. Predstoji nam freskopisanje crkve i to će biti jedna od poslednjih, većih investicija da bi manastir zasijao starim sjajem, pa će nam trebati i pomoć dijaspore da uspemo – priča ovaj sveštenik.
Međutim, i danas je to mesto koje, bez sumnje, treba obići ne samo zbog prelepe arhitekture, već i zbog svetinja kojima se vernici mogu pomoliti.
– U manastiru se nalaze verna replika ikone hilandarske Bogorodice Trojeručice i ikone Svetog Nikole iz Barija koju je darivao toj crkvi kralj Stefan Dečanski. Vernici u manastiru mogu se pokloniti i delovima moštiju mnogih svetaca: Svetim Vitlejemskim mučenicima, Svetom arhiđakonu Stefanu, Sv. Jovanu Zlatoustom, Sv. Pantelejmonu celebniku, Svetom Joasafu Srpskom, Sv. Nektariju Eginskom, knezu Lazaru, Ignjatiju Bogonoscu, Svetim mučenicima Surduličkim i mučenicima Jasenovačkim – priča protonamesnik Vedran Kostić.
Manastir Sveti Nikola – pravi dragulj grada Vranja sazidan je između 1322. i 1331. godine u vreme kralja Stefana Dečanskog.
Prema podacima dr Jovana Hadži Vasiljevića u knjizi “Ostaci starina u vranjskom okrugu”, knez Baldovin je najpre podigao Crkvu Svetog Nikole kao porodičnu zadužbinu, a zatim se njegov sin župan Maljušat saglasio sa željom cara Dušana da se hram daruje Hilandaru carskom poveljom nastalom između 1343. i 1345.
– Povelja kojom se ovo darivanje potvrđuje napisana je u periodu 1343-1345. godine i predstavlja prvi pisani trag o crkvi Svetog Nikole, kao metohu manastira Hilandara. U srednjovekovnoj Srbiji Vranje je bilo ne samo duhovno, već i ekonomski povezano sa manastirom Hilandarom, središtem srpskog duhovnog života, pa zato ne treba da čudi što je i Crkva Svetog Nikole, poput crkava u Donjem Vranju, Sobinu, Dubnici, Katunu i Sodercu priložena manastiru Hilandar – priča naš sagovornik.
Turci srušili do temelja
Sudbina ovog manastira slična je svim drugim srpskim svetinjama tokom Osmanlijskog osvajanja Balkana.
Nakon Maričke bitke 1371. i Kosovskog boja 1389. godine monasima Hilandara je bio sve teži dolazak i život na ovom mestu, ali i prevođenje robe na Svetu Goru.
– Prodiranjem Turaka na Balkansko poluostrvo, i osvajanjima u 15. veku pod njihovom upravom našao se i grad Vranje. Dolaskom turske vlasti, manastir Svetog Nikole je razrušen. Na njegovom mestu 1894. je podignut novi hram, a tokom gradnje su otkrivene tri nadgrobne ploče: grobnice kneza Baldovina, njegove supruge i unuka, monaha Nikole. Te ploče se čuvaju u Beogradu, na Kalemegdanu pored Zavoda za zaštitu spomenika kulture Beograda.
Prvi novi pisani tragovi i podaci o manastiru potiču iz 1894. i govore o obnovi koja je započeta pod vladavinom Milana Obrenovića, a završena je u vreme dinastije Karađorđević 1905.
O tome svedoči i nadgrobna ploča sa zapisom: “Sveti Antimins položen je, po blagoslovu Nj. preosvešt. ep. niškog Nikanora, 9. maja 1905. g. od Dimitrija Pavlovića, protojereja vranjskog.”
– Ikonostas u crkvi sadrži 31 ikonu. Oslikao ih je T. I. Budžorski, a dar su ondašnjih imućnih vranjskih porodica, o čemu svedoče natpisi na njima. Slikane su u periodu od 1901. do 1905. godine, kada je crkva osvećena od strane episkopa niškog Nikanora, 27. avgusta 1906. godine – priča protonamesnik Vedran.
Na raskrnici dva veka, uz crkvu koja u to vreme još nije imala kupolu, sagrađen je konak, ali opet nastupaju ratovi koji su doprineli da se u manastiru održavaju samo redovna bogosluženja u crkvi.
Kulturno blago
– Tokom Drugog svetskog rata uništena je sva dokumentacija o istoriji manastira, a uz nove komunističke vlasti, ova svetinja je proživljavala identičnu sudbinu većine drugih po Srbiji. Iz kazivanja savremenika tog doba saznali smo da su se bogosluženja odvijala samo nedeljom i praznikom. Tek kada je na čelo eparhije došao episkop Pahomije počinje obnova i ovog manastira, ali i mnogih drugih svetinja – ističe naš sagovornik.
Godine 1994. eparhijiski savet Pravoslavne eparhije, doneo je odluku da se manastir Svetog Nikole proglasi za značajni lokalitet, a u samom manastiru da se nalazi episkopska rezidencija i tada je počela njegova obnova.
– Obnova manastira Svetog Nikole rađena je u nekoliko faza. Godine 1996-1997. obnovljena je crkva i dograđen konak. U manastirskom konaku je od 2001. godine čuvana izložba sa više od 3.000 fotografija o stradanju Srba u 20. veku. Na žalost, maja 2003. konak je zahvatio požar većih razmera, pa su tako izgorele i fotografije, te je morala ponovo da se radi njegova obnova – priča otac Vedran i dodaje da se 2002. godine u manastiru gradi kula – pirg, po na ugledu Hilandarskog pirga Svetog Save. Danas se tu čuva celokupna arhiva eparhije vranjske, ali i riznica i biblioteka.
– Manastir poseduje i imanje od oko tri hektara gde se bavimo proizvodnjom povrća iz plastenika, a u planu je i uzgajanje cveća – kaže naš sagovornik.
Molba Usejin-paše
Jedan od najpoznatijih hroničara života juga Srbije, dr Jovan Hadži Vasiljević u knjizi “Ostaci starina u vranjskom okrugu”, ovako opisuje zbog čega u tursko vreme nije došlo do obnove crkve i manastira.
– Ne pamti se od kada u njoj nije bilo službe, a i narodno joj je predanje postanak zaboravilo. Još pre 60 godina hteli su Vranjanci da na razvalinama njenim podignu novu crkvu, ali im Usejin-paša nije dopustio, iz razloga da im Šeh Arap od preko puta ne bi dosađivao – piše Vasiljević i nudi objašnjenje kako je tadašnji paša uspeo da odgovori Vranjance od nauma.
– Znam, znam, rekao je Paša, da je to vaša stara crkva, ali vidite li onoga onamo nesrećnika (za Šeh-Ajmasa)? Vi ćete u klevado (zvečka), tak, tak… on će u rog tu, tu… ispaliće koju pušku, ubiće koga od vas, te će biti štete.
Vranjaci su zbog toga, a po dopuštenju Usejin-paše podigli novu – Šapranačku crkvu posvećenu Svetoj Petki Paraskevi.
Poziv dijaspori
Protonamesnik Vedran Kostić poziva srpsku dijasporu da se priključe akciji freskopisanja crkve manastira Svetog Nikole.
– Znamo svi koliko je naša dijaspora verujuća i koliko je spremna da pomaže, a oslikavanjem crkve upisuju se u red ktitora vredne svetinje iz 14. veka. Da bi se ceo posao freskopisanja završio potrebno je oko 50.000 evra, a svi zainteresovani se mogu javiti na telefone eparhije za dodatne detalje ili novac uplatiti na dinarski račun:
200-3174990101008-93, sa naznakom za freskopis manastira Svetog Nikole ili poseban devizni račun sa istom naznakom:
RS 35200317499010100311
Spomen-kapela seća na nevine srpske žrtve
Podignuta je i spomen-kapela posvećena sećanju na nevine srpske žrtve bugarskog terora u Vranju i okolini u periodu od 1915. do 1918. godine.
– Njenu gradnju započeo je mitropolit skopski Josif 1934. godine. Zbog okupacije u drugom svetskom ratu moralo se prekinuti sa radovima, a posle njega, komunističke vlasti nisu dozvoljavale nastavak izgradnje spomen-kosturnice. Obnovom manastira obuhvaćeno je i podizanje spomen-kosturnice. Tokom radova oko manastira nađene su kosti srpskih žrtava bugarskog terora iz Prvog svetskog rata. Istorijiska činjenica je da su Srbi iz Vranja i okoline ubijani samo zato što nisu hteli da se odreknu srpskog imena – priča naš sagovornik.
On ističe da su zemni ostaci pravoslavnih Srba sakupljani po okolnim šumama i doneti kako bi se pohranili u spomen-kosturnici, ali da su ih tokom Drugog svetskog rata bugarski okupatori razbacali kako bi sakrili istinu o svojim zločinima.
– Završetak spomen-kosturnice – kapele i prenosa moštiju u nju planirano je u narednom periodu – kaže protonamesnik Vedran Kostić.
“Na izmaku svih kuća…”
Dr Jovan Hadži Vasiljević u knjizi “Ostaci starina u vranjskom okrugu” ovako opisuje lokaciju manastira:
“Nekada, u sredini staroga Vranja, a sada gore, na izmaku svih vranjskih kuća, pod malim ćošačkim brdom (Ćoška), na podnožju Krstilovca, postoje zidine stare vranjske Crkve Sv. Nikola.”
