Još tokom Drugog svetskog rata saveznici su u više navrata razmatrali na koji način bi po okončanju sukoba trebalo kazniti počinioce najtežih ratnih zločina. Tako je, 1942, Vinston Čerčil predlagao egzekucije po kratkom postupku, Staljin godinu dana kasnije neselektivno streljanje “pedeset do sto hiljada nemačkih oficira”, ali nakon niza pregovora u Teheranu, Jalti i Potsdamu, u Londonu je 8. avgusta 1945. postignut sporazum o osnivanju vojnih sudova koji će procesuirati “veće ratne zločince sila Osovine”. Najveći i najznačajniji vojni sud u Evropi bio je onaj formiran te godine u Nirnbergu.
Kada je reč o Jugoslaviji, na drugom zasedanju AVNOJ-a, novembra 1943. u okviru Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije formirana je posebna komisija sa zadatkom da otpočne skupljanje dokaza o zločinima okupatora i njihovih pomagača počinjenih na teritoriji okupirane Jugoslavije. Ovaj organ će kasnije biti preimenovan u Državnu komisiju za utvrđivanje zločina koja je napravila bazu od 17.175 pripadnika okupatorskih jedinica i 49. 245 pripadnika kvislinških jedinica.
Komisija je uspostavila intenzivnu saradnju sa savezničkim zemljama oko isporuke ratnih zločinaca, ali dr Milan Koljanin, dugogodišnji naučni saradnik Instituta za savremenu istoriju Srbije, navodi da se u praksi nije sve odvijalo kako je i zamišljeno.
– Iako su vlade zapadnih saveznika izručile novim jugoslovenskim vlastima veliki broj ratnih zločinaca, mnogi od njih, među njima i neki od najistaknutijih, nisu izručeni. Na to su pre svega uticali politički motivi, odnosno zaoštravanje suprotnosti između velikih saveznika posle završetka rata – ističe dr Koljanin i dodaje da je na spasavanju niza istaknutih ratnih zločinaca iz NDH, ali i iz nacističke države, angažovana Rimokatolička crkva, pre svega u južnoj Austriji i u Italiji, odnosno u Vatikanu.
– Ovim “pacovskim kanalima” u Južnu Ameriku, uglavnom u Argentinu Huana Perona, spasli su se, uz ostale, jedan od organizatora Holokausta Adolf Ajhman, komandant logora smrti Treblinka Franc Štangl, zatim Valter Rauf, tvorac kamiona-gasnih komora, u jednom od njih su ubijene jevrejske žene i deca iz logora na Beogradskom sajmištu. Najistaknutiji je primer vođe NDH Ante Pavelića, koji se posle skrivanja u južnoj Austriji i Rimu, preko Đenove prebacio u Argentinu.
Direktor Muzeja žrtava genocida, Veljko Đurić Mišina, navodi da pripadnici jugoslovenskog vojnog i političkog vrha nisu bili previše zainteresovani za hapšenje Ante Pavelića ni 1945, ni 1946, jer je tada bio pod zaštitom britanskih i donekle američkih vojnoobaveštajnih službi:
– Poznato je da su pri kraju rata Britanci i Amerikanci pravili planove o upotrebi dojučerašnjih neprijatelja u mogućem sukobu sa Sovjetskim Savezom. Nedavno je objavljeno nekoliko dokumenata američke provenijencije sa podacima o skrivanju Pavelića u Rimu i Vatikanu.
Uloga HDZ
Dr Koljanin ističe da je značajnu ulogu u formiranju nezavisne Hrvatske i razbijanju SFRJ imala i hrvatska ustaška emigracija, a da je dolaskom na vlast HDZ radikalno izmenjen i odnos prema događajima iz vremena NDH.
– Neki od ustaških prvaka, kao što je bio propagandista Vinko Nikolić, ili Ivo Rojnica, vođa ustaša u Dubrovniku, dobili su istaknuta mesta u novoj hrvatskoj državnoj administraciji. Zbog pritiska međunarodne zajednice i Centra “Simon Vizental”, u Hrvatsku je 1998. izručen nekadašnji komandant koncentracionog logora Jasenovac Dinko Šakić. Ali, kao i u slučaju Andrije Artukovića, i njemu se sudilo samo za ratne zločine protiv civilnog stanovništva, a ne i za zločin genocida. Osuđen je na 20 godina zatvora, a preminuo je 2006. Mnogo bolje je prošla njegova supruga, Nada Tambić Šakić, polusestra Vjekoslava Luburića, koja je bila među najmonstruoznijim stražarima logora Stara Gradiška. I pored brojnih dokaza i svedoka, protiv nje nije nikada podignuta optužnica i ona je 2011. umrla u staračkom domu u Zagrebu – navodi dr Koljanin.
Pod zaštitom Britanaca
– Nije samo Pavelić imao zaštitu među Britancima. Takav je, na primer, Andrija Artuković, koji je po svemu sudeći sa Britancima bio u vezi još od 1933. Ima indicija da je i Pavelić u prvim godinama emigracije došao u dodir sa pripadnicima britanskih obaveštajnih službi koji su sprovodili politiku svoje vlade o pomaganju hrvatskog separatizma .
