Docent dr Jasmina S. Ćirić, profesor Filološko-umetničkog fakulteta Univerziteta u Kragujevcu, jedan je od najboljih poznavalaca srpske pravoslavne baštine u Severnoj Makedoniji. U razgovoru za “Vesti” konstatuje da je odluka Sinoda Vaseljenske patrijaršije o kanonskom priznavanju makedonske crkve zapravo pitanje raskola vratila na sam početak, odnosno 1967. godinu kada je Makedonska pravoslavna crkva jednostrano proglasila svoju autekafalnost i odvojila se od Srpske pravoslavne crkve.
– U zvaničnom saopštenju objavljenom na stranici Patrijaršije u Carigradu uz obaveštenje da se priznaje crkvena jerarhija predvođena arhiepiskopom Stefanom i uspostavlja kanonsko jedinstvo sa njom i vernicima, posebno se izdvaja druga tačka u kojoj se nedvosmisleno kaže da se ostavlja Svetoj srpskoj crkvi regulisanje odnosa sa crkvom u Severnoj Makedoniji, ali u okviru kanonskog poretka i crkvene tradicije. Dakle, priznaje se naziv ove crkve “Ohridska”, sa jurisdikcijom u granicama teritorije Republike Severne Makedonije, a isključuje upotreba termina makedonska kao i bilo koje slične upotrebe tog termina. Ova tačka je u podudarnosti sa četrnaestim članom Niškog sporazuma iz 2002. koji doslovce glasi: “Saglasno drevnom crkvenom predanju i istorijskoj praksi, Crkva o kojoj je reč nosi naziv Ohridska arhiepiskopija.” Podsetiću da je reč o dokumentu koji je sastavljen nakon dugogodišnjih razgovora i dogovora između predstavnika Srpske pravoslavne crkve i nepriznate Makedonske pravoslavne crkve o prevazilaženju raskola.
Zabrana za mitropolita Josifa
Ipak, Makedonci su tada odbacili ovaj predlog?
– Odbacili su ga upravo zbog ove “sporne tačke” koja je bila ključan kamen spoticanja. Smatralo se da bi promenom imena to bila negacija državnosti Republike Makedonije. Danas svedočimo drugačijoj medijskoj slici. Želi se autokefalnost po svaku cenu, a ne prihvata autonomija. Pominje se naziv Ohridska, ali se izostavlja gubitak eparhija u dijaspori, kao i činjenica da će hramovi poput Crkve Svetog Pantelejmona u Nerezima kod Skoplja, Crkva Bogorodice Eleuse u Veljusi kod Strumice, Crkva Svete Sofije u Ohridu biti predate Carigradu kao stavropigije. Istini za volju, pomenute crkve pripadaju vizantijskom kulturnom horizontu. Međutim, takođe je potrebno razmotriti i pitanje Pravoslavne ohridske arhiepiskopije koja je godinama unazad bila žrtva politički dirigovane represije, posebno progon arhiepiskopa ohridskog i mitropolita skopskog Jovana.
Ključno pitanje je šta će biti sa zadužbinama brojnih srpskih vladara?
– Prevazilaženje raskola zato i jeste od prvorazrednog značaja za pitanje svetinja Srpske pravoslavne crkve na teritoriji Makedonije, jer veći deo sačuvanih srednjovekovnih hramova gradili su upravo srpski vladari i vlastela. To je od važnosti budući da se ovi hramovi nalaze na teritoriji Skopske, Ohridsko-bitoljske i Zletovsko-strumičke eparhije, odnosno episkopija (Sveta Mitropolija skopska, Prespansko-pelagonijska, Bregalnička, Debarsko-kičevska, Pološko-kumanovska, Veleško-povardarska i Strumička), a istovremeno i Pravoslavne ohridske arhiepiskopije kao jedine svepravoslavno priznate crkve u S. Makedoniji. Ovo pitanje je definisano Tomosom o crkvenoj autonomiji Pravoslavne ohridske arhiepiskopije koji je 24. maja 2005. u Beogradu potpisao patrijarh Pavle zajedno sa svetim Arhijerejskim saborom SPC.
Tvrdite da je odlukom Vaseljenske patrijaršije problem vraćen na 1967. godinu kada je proglašena “Makedonska crkva”. Kako je došlo do toga?
– Neposredno nakon Drugog svetskog rata, novi režim novoformirane Jugoslavije nije dozvolio skopskom mitropolitu Josifu Cvijoviću i zletovsko-strumičkom episkopu Vikentiju da se vrate u svoje eparhije u tada stvorenoj Narodnoj Republici Makedoniji. Podsetila bih da su mitropolita Josifa 5. maja 1941. godine iz Skoplja proterali Bugari, a da je on tokom tih stradalničkih godina Drugog svetskog rata, u situaciji kada je uhapšen patrijarh Gavrilo, kao najstariji episkop vodio srpsku crkvu i činio sve da se zaštiti srpski narod unutar novostvorene NDH. Dakle, okupatori su ga proterali, a oslobodioci mu zabranili da se vrati u sedište svoje mitropolije i to je urađeno sa jasnim ciljem, jer nekoliko lokalnih sveštenika osnovalo je tzv. Inicijativni odbor, koji je upravljao tamošnjom crkvom. Ovaj odbor je već u martu 1945. godine dobio podršku visokih republičkih i saveznih vlasti o obnovi drevne Ohridske arhiepiskopije kao nezavisne makedonske crkve. Tako je, bez prisustva ijednog episkopa Srpske pravoslavne ckrve, najpre organizovan Prvi crkveno-narodni sabor na kome je to i potvrđeno, a ubrzo je ta odluka preimenovana, da bi u narednim godinama održana još dva sabora: 1958, i 1967. godine. kojima je ta ideja i realizovana. Tvrdili su da imaju i legitimitet za taj čin zato što je na oba Sabora prisustvovao dotadašnji vikarni episkop patrijarha Vikentija, a potom i Germana, Dositej (Stojković).
Izmišljotine tajne službe
Navodno je sve urađeno uz prećutni blagoslov tadašnjeg patrijarha Germana?
– Ta i mnoge druge izmišljotine plasirala je tadašnja jugoslovenska tajna služba kako bi na svaki način diskreditovala Srpsku pravoslavnu crkvu. Istorijski podaci govore upravo suprotno. Patrijarh German otvoreno se protivio učešću vikarnog episkopa Dositeja na ovom saboru. Uostalom, upravo taj episkop koji je dao “legitimitet” je ubrzo izabran za mitropolita sa titulom “arhiepiskop ohridski i skopski i mitropolit Makedonije”. Tada je i definisana jurisdikcija koja odgovara granicama Makedonije.
Kada je došlo do otcepljenja “Makedonske crkve”?
– Jednostrana odluka o proglašenju autokefalnosti, doneta je 1967. godine na trećem Makedonskom crkveno-narodnom saboru održanom 19. jula u Ohridu. Tada je doneta odluka o proglašenju autokefalnosti Makedonske pravoslavne crkve i zatraženo je priznanje ne samo od Srpske pravoslavne crkve, već i od ostalih pomesnih crkava. Tih dana u Jugoslaviji je boravio Antonio Jerkov, pripadnik Ustaške mladeži u vreme postojanja Nezavisne države Hrvatske. To je bio jedan od operativaca u stvaranju tzv. Hrvatske pravoslavne crkve, a zatim se “presvukao” i postao jedan od članova Savezne komisije za verska pitanja SFRJ, koji je i učestvovao u procesu proglašenja autokefalnosti MPC.
Mnogi odluku Vaseljenske patrijaršije vide i kao svojevrsnu političku odluku, poput ranijeg priznanja Ukrajinske crkve?
– Iako je još uvek prerano donositi bilo kakve zaključke, utisak je da je reč o političkoj odluci kojom se pokazuje nadmoć Fanara. Nakon priznavanja Ukrajinske crkve postalo je sasvim jasno da se nažalost drevna pravila i činjenice i upodobljavaju aktualnim političkim potrebama kojima Carigradska patrijaršija odgovara kao “servis” iz crkvene strukture. Carigradski patrijarh je svojevremeno izjavio da je razlika u pogledu Ukrajine, kanonski budući da je Rusija upala i okupirala Mitropoliju Kijeva, a da joj to nikada nije ustupljeno.
Koja je razlika u odnosu na situaciju sa Srpskom crkvom?
– Za razliku od Rusije, Srbija sve što ima to joj pripada eklisiološki i po Kanonu. U praksi to znači: Vaseljenska patrijaršija ne namerava da izmeni Ustav SPC, niti njene granice, ukoliko to ne prati sporazum i saradnja. Ovakva politika sa obala Bosfora, možda se može posmatrati i kao pokušaj pranja ruku zbog evidentnog promašaja nekanonskim intervenisanjem na kanonskom prostoru Moskovske patrijaršije. Da je to slučaj, potvrđuje produbljivanje raskola u Ukrajini, naposletku i rat kojem svedočimo, što je situacija koja se odražava na pravoslavlje.
Pogrešan prevod!
Dr Jasmina S. Ćirić upozorava i da mediji u Makedoniji potpuno pogrešno interpretiraju ono što je odluka Sinoda Vaseljenske patrijaršije.
– Ne samo mediji, već i internet-stranica manastira Sveti Jovan Bigorski, plasiraju pogrešan prevod saopštenja Carigradske patrijaršije. Javnost se manipuliše tvrdnjom da je makedonska crkva priznata. U praksi bi to značilo da bi arhiepiskop Stefan mogao da služi liturgiju uz patrijarha Vartolomeja, a to nikako nije moguće sve dok on u ime makedonske crkve ne reši sva nerešena i administrativna pitanja sa Srpskom pravoslavnom crkvom. Predstavnici MPC bi morali da objasne svojim vernicima kakve uslove im daje patrijarh Vartolomej. Takođe, po svim prilikama tendenciozno, izostavili su prevod druge, najbitnije tačke Saopštenja, te su svojim lažnim izveštavanjem stvorili atmosferu jeftinog senzacionalizma po kojoj je MPC priznata crkva, a MPC nema više ni status, a ni ime, jer se ne pominje tomos za autokefaliju niti da je MPC upisana u diptih autokefalnih crkava – ističe dr Ćirić.
Niški sporazum
Dr Jasmina S. Ćirić ističe da je Niškim sporazumom od 17. maja 2002. godine bilo predviđeno da se crkva u Makedoniji vrati pod okrilje Pećke patrijaršije.
– Ona bi se vratila kao njena autonomna jedinica dok bi se o konačnom statusu odlučivalo na predstojećem Svepravoslavnom saboru, čime bi bio rešen i raskol od 1967. i priznavanje makedonske crkve, kroz jedinstvo sa srpskom Patrijaršijom, od strane drugih autokefalnih pravoslavnih crkava. Nažalost, makedonska delegacija bila je izložena brojnim pritiscima političkih struktura i medija kada su po povratku iz Niša optuženi za izdaju.
Bauk prošlosti
Kakve posledice odluka Vaseljenske patrijaršije može da proizvede za pravoslavni svet?
– Bilo bi dobro novonastalu situaciju posmatrati i kao put koji donosi mogućnosti za dijalog. To će biti jasno u narednim danima, naročito nakon predstojećeg Sabora SPC. U vremenu u kojem je pravoslavlje na meti, od prvorazrednog je značaja prevazilaženje raskola i različitih podela koje su zadesile narod u Makedoniji koja je po Kanonu teritorija Srpske pravoslavne crkve. Iz srpske jerarhije potekla je makedonska jerarhija, ali su je u prošlosti protagonisti Titovog režima prilagođavali i koristili u skladu sa svojim političkim ciljevima. Prošlo je pola veka u crkvenom raskolu, ne bi trebalo biti zarobljen u politici iz 1945. uspostavljenoj upravo zarad rasparčavanja pravoslavnog sveta. Pred oba naroda su izuzetno veliki izazovi, naročito kada je u pitanju dijaspora, tako da crkveno jedinstvo i njima i nama samo može da bude na korist.
Narod ne da svetinje Crne Gore
Da li bi uskoro Vaseljenska patrijaršija, po istom “receptu”, mogla da prizna i Crnogorsku pravoslavnu crkvu?
– Iako svedočimo turbulencijama, mišljenja sam da je narod javno pokazao stav. U navedenoj situaciji i pokušajima stvaranja SPC bitno mesto imaju srpski hramovi. Imovinski status hramova SPC u Republici Severnoj Makedoniji ogledalski se preslikao u Crnoj Gori, budući da je predmet spora. Jedina razlika je što u Republici Severnoj Makedoniji proces brisanja srpske prošlosti traje čak vek i po, pa su samim tim okolnosti bitno komplikovanije za razumevanje, a faktografija difuzno raspoređena u periodici i usputnim, povremenim reakcijama naše diplomatije. Crna Gora je za razliku od Republike Severne Makedonije, front na kojem je u toku aktivno vojevanje za opstanak srpskog naroda na ovim prostorima. Vlast je očekivala da će nasilno otimanje hramova, kao i diskriminacija Zakona o slobodi veroispovesti biti prihvaćeni od naroda. A narod je nakon višedecenijske represije učestvovao na litijama poručujući “Ne damo svetinje!” Ako malo bolje promislite, nije nimalo slučajno da se u litijama u Crnoj Gori neretko mogla opaziti slika Njegoševe kapele na Lovćenu. To je, uz simboliku sakralnih prostora, poput manastira Svetog Vasilija Ostroškog, uistinu simbol i kamen temeljac vojevanja za srpsku nacionalnu svest, vojevanja kojima svedočimo u Crnoj Gori.
Ipak, vlasti u Crnog Gori i dalje ne donose ključan zakon kojim će se regulisati položaj SPC u ovoj zemlji – Temeljni ugovor?
– Problemi se nipošto neće rešiti akrobatikom političara na sceni u Crnoj Gori koji znaju oskudno i ponekad pogrešno, a najuvereniji su u svoje sveznanje i apsolutnu nepogrešivost. Istina je da ako nema aktivnog srpskog jezika, ako u popisu stanovništva navodno izostaju Srbi, ako nema prisutnog naroda koji je stvorio i očuvao nasleđe SPC onda je budućnost Srba i srpskog kulturnog nasleđa veoma sumorna. Otuda je dijalog jedini mogući put, ali bez političkih ucena i ultimatuma.
