Položaj Goranaca na Kosovu i Metohiji sve je teži, ali ovaj narod sa padina Šar-planine i pored pokušaja marginalizacije i asimilacije na svaki način pokušava da očuva svoje vredno nematerijalno kulturno nasleđe po kome je prepoznatljiv širom planete.
Uz svoj jezik – našenski, Goranci su poznati po brojnim sačuvanim običajima poput proslave Đurena ili trodnevne svadbe, ali i vernosti svoje dijaspore koja ni u najteža vremena nije zaboravila rodni kraj, zaključak je tematske tribine koja je održana u Domu kulture u Gračanici u okviru projekta “Izolovane sredine – stvaranje, strah i kultura kao sloboda”.
Našenski jezik
– Očuvanje nematerijalnog kulturnog nasleđa Gorana nalazi se u direktnoj zavisnosti od sve ugroženijeg položaja ove zajednice u Prizrenskoj Gori posle uvođenja međunarodne uprave 1999, ali i jednostranog proglašenja kosovske nezavisnosti – ističe dr Aleksandar Pavlović, naučni saradnik u Institutu za srpsku kulturu iz Prištine sa privremenim sedištem u Leposaviću.
Ovaj stručnjak objašnjava da su Gorani etnička zajednica slovenskog porekla koja je islamizovana najvećim delom u 17. i 18. veku.
– To je zajednica koja uprkos decenijskim, pa i vekovnim pokušajima marginalizacije i asimilacije ne prestaje do dana današnjeg da sačuva svoju istorijsku i kulturnu autentičnost.
Gorani sebe smatraju Slovenima i Goranima, pri čemu se identifikuju lokalno, prema svom matičnom geografskom regionu Gore, a diferenciraju od takođe muslimanskih Turaka i Albanaca. Sebe ne smatraju ni Srbima, ni Makedoncima, ali insistiraju na slovenskom, ređe na srpskom ili makedonskom poreklu. Svoj maternji jezik – našinski ili našenski – Gorani doživljavaju kao glavno obeležje svog etničkog identiteta. Pripadnici goranske zajednice, pri tom, izražavaju i svest o zajedničkom kulturnom nasleđu, po kom se kao grupa bitno razlikuju u odnosu na sve ostale muslimane u zemljama bivše Jugoslavije – ističe dr Pavlović.
Zećir Zurapi, nastavnik u srednjoj školi u Rapči i dugogodišnji aktivista Crvenog krsta kaže da se Goranci izdvajaju i po starim običajima koji se i dalje neguju kada su u pitanju proslava Đurena i svadbeni ritual.
Svadbeni ritual
– Đuren za Gorane predstavlja događaj kojim se označava prelazak iz zimskog u letnje godišnje doba, odnosno prelazak iz perioda oskudice u period bujanja vegetacije i blagostanja. Otuda je to događaj u kome se slave plodnost, mladost i ljubav. To je praznik u kome se okupljaju familije, ali i prilika da se obave najznačajniji poslovi, uključujući i dogovore oko veridbi ili svadbi. Upravo mi Gorani se izdvajamo po običaju da svadba traje tri dana i po nepisanom pravilu uvek se održavala subotom i nedeljom ili sredom i četvrtkom, a prethodi mu građansko venčanje nekoliko dana ranije – objašnjava Zurapi i dodaje da je nezaobilazni deo priprema za svadbu spremanje “srndaka” ili sanduka mladoženje u koji se stavljaju darovi za mladu, a tog dana se okupi i ceo komšiluk kako bi se podelila zaduženja.
– Na dan svadbe oko devet sati dolaze tupandžije, počinje svirka na nekom uzvišenju iznad sela, kako bi se u selu čulo da je počela svadba. Omladina izlazi sa mladoženjom pred tupane i oni im sviraju nibet, što je splet instrumentalnih melodija na zurlama. Običaj je da nevesta pošalje svilce -maramicu, koje je posebno ukrasila za taj dan. Mladoženja vodi kolo sa tim – navodi Zurupi samo deo iz bogate kulturne baštine Gorana.
Aleksandar Gudžić, urednik tribinskih programa Doma kulture Gračanica, kaže da je predstavljanje upravo ovakvih običaja jedan od ključnih ciljeva projekta “Izolovane sredine -stvaranje, strah i kultura kao sloboda” koji ostvaruju uz pomoć Ministarstva kulture Srbije.
– Projekat je namenjen nacionalnim manjinama kako bismo doprineli profesionalizaciji manjinske kulture na Kosovu i Metohiji, a ujedno i podstakli stručna i naučna istraživanja u kulturi manjinskih zajednica. Istovremeno, istraživanje o strahu kao fenomenu sa kojim žive pripadnici nacionalnih manjina na Kosovu i Metohiji predstavlja aktivnost Doma kulture sa kojom želimo da ukažemo na svakodnevno prisustvo straha u svim društvenim, socijalnim aspektima života u zatvorenom getoiziranom okruženju – ističe Gudžić.
Iseljavanje
Aleksandar Pavlović upozorava da zbog teške ne samo političke, već i ekonomske situacije, sve veći broj Gorana se iseljava.
– Iseljavanjem je u pitanje dovedena i demografska struktura goranskog stanovništva neophodna za negovanje njegovog nematerijalnog kulturnog nasleđa. Ipak, vezanost Gorana za svoju maticu, sa kojom se u identitetskom smislu poistovećuju, još predstavlja ključnu komponentu očuvanja i trajanja nematerijalnog kulturnog nasleđa goranske zajednice, čime se održava i njen identitet – naglašava dr Pavlović.
Uneskova lista
Dr Aleksandar Pavlović iz Instituta za srpsku kulturu Priština navodi da je Unesko ustanovio Reprezentativnu listu nematerijalnog kulturnog nasleđa čovečanstva koja se redovno ažurira i objavljuje.
– Srbija je ovu Konvenciju ratifikovala 2010, i u Nacionalnom registru nematerijalnog nasleđa Srbije, do danas je upisano 55 elemenata. Među njima više njih je sa područja Kosova i Metohije. Četiri elementa upisana su i na Reprezentativnu listu nematerijalnog kulturnog nasleđa čovečanstva. To su porodična slava (2014), kolo (2017), pevanje uz gusle (2018) i zlakusko lončarstvo (2020) – naglašava dr Pavlović.
