Sin velikog župana Stefana Nemanje (1114-1200) Rastko Nemanjić (1175-1235), u monaštvu Sava, čiji pomen Srpska pravoslavna crkva i srpski narod u otadžbini i rasejanju slave 27. januara, upisan je u istoriju kao osnivač samostalne Pravoslavne srpske crkve i prvi verski poglavar samostalne srpske države. Sava Nemanjić je, među svecima koji su najdublje utisnuti u svest srpskog naroda, pa se slavi s posebnim poštovanjem.
Živeo je životom sveca, poštovan je kao sveti, stvarao je čuda i za života i posle smrti, a telo mu ne istruli. Mnogi mu se i danas molitvom obraćaju za pomoć. Veruje se, kako tvrde istinski znalci, da Sveti Sava, stalno putuje po svim zemljama gde žive Srbi.
Sveti zapisi govore da je sveti Sava preminuo u Trnovu u Bugarskoj 25. januara 1235. godine, na povratku iz Jerusalima, iz diplomatske misije sa namerom da izdejstvuje samostalnost prijateljske bugarske crkve.
Tihovanje u Hilandaru
Glas o njegovoj smrti stigla je u Srbiju 27. januara, pa zato Srpska pravoslavna crkva tog dana slavi pomen svom prvom arhiepiskopu. Njegove mošti su dve godine kasnije prenete u manastir Mileševu, gde su počivale do 1595. kada su, po naređenju Sinan-paše, 10. maja spaljene na Vračaru, u Beogradu. Dan kada su spaljene njegove mošti obeležava se kao zavetni dan, Verige svetog Save.
Pre više od osam vekova (1199), Sava Nemanjić je sa ocem Stefanom, zamonašenim pod imenom Simeon, osnovao manastir Hilandar, srpsku carsku lavru na Svetoj Gori Atonskoj. Otac i sin su sa Hilandara upravljali srpskom državom i tu je Sava, koga srpski narod vekovima slavi kao svog svetitelja i prosvetitelja, provodio sate monaškog tihovanja. Donosio je sudbonosne odluke. Uz duhovni rad, Sveti Sava je preuzimao i svetovne poslove svog brata Stefana, koji bi bez autoriteta srpske crkve teško odoleo pritisku katolika ili bogumila.
Sava je upravljao srpskom državom i mirio zavađenu braću, uspostavljajući svetački kult svog oca Stefana (Simeona) Nemanje, kome je posvetio i svoje književno stvaralaštvo – “Životopis svetog Simeona”. Sveti Sava se smatra utemeljivačem crkvenoslovenskog jezika, na kome su pisana prva zakonopravila – Karejski, Hilandarski i Studenički tipici. Od posebnog značaja je Krmčija Svetog Save – prvi kodeks srpske crkve i jedna od najznačajnijih pravih spisa tog vremena, kojim je kodifikovana državna i crkvena vlast, objedinjena u harmoničnu celinu.
Svetom Savi je posvećeno više od 40 hramova, a najveći među njima je monumentalni hram na Vračaru, osveštan o šest vekova Kosovske bitke. Kao utemeljivač srpskog pravoslavlja, Sveti Sava je naš najnacionalniji svetac. O njemu se najviše pripoveda i peva, a po osobinama koje mu pripisuje preuzeo je najznačajnije uloge starog, zaboravljenog, srpskog vrhovnog božanstva. Utisnut je u epske pesme, narodne legende i predanja i od njega je stvoren nacionalni mit. Ovaj svetitelj i prosvetitelj je i istorijska i mitska ličnost.
Vučji svetac
Sava je i začetnik srpske medicine. U manastiru Hilandar osnovao je prvu srpsku bolnicu, po ugledu na carigradske. Predvodio je i sakupljao srednjovekovne medicinske spise, od kojih je nastao njegov “Hilandarski medicinski kodeks”. Narod mu je po ugledu na starozavetnog Mojsija pripisivao i razne božanske moći. Jedna od njih je i sposobnost da jednim udarcem štapa stvori u potpuno bezvodnom kraju. Srpski narod smatra da se tamo dobija životna moć da se leče mnoge bolesti, pa su oko ovakvih izvora podizane bogomolje.
Kao školskom zaštitniku, domaćin “kolačar” obavezno mesi naročiti kolač i sprema koljivo, sveću, tamna, vino i rakiju… Sava je svedočanstvo svesti i prošlosti narodne, a negde mu je posvećen i sedmični post Savica. Posebno su ga se pridržavali čobani – da im vuci ne bi klali brave, a negde se, zbog toga, nije jelo meso četvoronožaca. Jer, Sava slovi i kao vučji svetac. Njegovi su psi, pripoveda narod, kada je postao svetac, postali vukovi. Zato se ponegde na njegov praznik ništa ne delje sečivom i ne otvaraju britve – da vukovi ne otvaraju usta. Verovalo se da na svoj dan određuje vukovima i šta će koji tokom godine loviti i jesti.
Narod, kao i na druge velike praznike, i o Svetom Savi, gata o vremenu. Ako je oblačno, biće dobra godina, a ako zagrmi “usred zime kad mu vreme nije” biće “velikih događaja u zemlji”, što je u epskoj narodnoj pesmi opevano. Verovatno slučajno, to se u nekoliko navrata i zbilo.
Pošto ga je Bog dao za sve, Sveti Sava naučio je naše ljude i raznim zanimanjima i veštinama, pa ga i mnoge zanatlije svetkuju kao svog patrona. Tako je on esnafska slava užara, obućara i opančara, jer je, prema predanju prvi uštavio kožu u brezovoj kori i pokazao kako se pravi opanak.
Školska slava
Sveti Sava, kao školska slava, slavi se od 1840. godine, kada je to predložio Atanasije Nikolić, rektor Liceja u Kragujevcu. U odluci tadašnjeg Popečiteljskog prosveštenija, predstavnici državne i crkvene vlasti propisali su da se Sveti Sava proglašava za “patrona svih naših škola i da se najsvečanije proslavlja”. Tako je u školama slavljen sve do 1945. godine, kada je odlukom novih vlasti ukinut. Od 1990. ponovo je školska slava.
Uskliknimo s ljubavlju…
Svečana pesma ispevana tokom 18. veka u slavu Svetom Savi, najstarija je himna u Srba. Napisana je na crkvenoslovenskom jeziku i imala je četiri strofe. Javno je izvedena 1839. u Segedinu, a posle toga je često izvođena u Srbiji. Prvi notni zapis ostavio je Kornelije Stanković, posle svetosavske proslave u Beču 1858. Kasnije je doživela nekoliko verzija. Ovo je jedna od njih: “Uskliknimo s ljubavlju svetitelju Savi, srpske crkve i škole svetiteljskoj glavi. Tamo venci tamo slava gde je naš srpski pastir Sava. Pojte mu Srbi pesmu i utrojte!”
Ujedinitelj pravoslavlja
Težeći ujedinjenju pravoslavnog sveta i saradnji pravoslavnih duhovnih vođa, Sava Nemanjić je često posećivao Nikeju i vizantijskog cara Teodora Prvog Laskarisa, kao i ondašnjeg vaseljenskog patrijarha Manojla Saratenu. Caru je objasnio da će srpski narod bez svoje narodne i crkvene hijerarhije ispaštati kao isturena brana pravoslavlja prema Zapadu, uverivši ga da je samostalnost srpske crkve u interesu pravoslavnog misionarstva. Autokefalnost srpske crkve proglašena je 1219. godine, a iste godine u Nikeji, na praznik Uspenija Presvete Bogorodice, arhimandrit Sava hirotonisan je u prvog srpskog arhiepiskopa.
