Arhimandrit Metodije (Marković), iguman manastira Prohor Pčinjski ističe da je najveća zasluga kralja Milutina u tome što je položio temelje za dalji razvoj srpske države i njen dalji kulturni i politički uspon.
– Kralj Milutin je Srbe kao narod zadužio velikim ugledom i svojom svetošću. Promenio je tok srpske dinastije Nemanjića jer su do kraja Nemanjića vladali samo njegovi potomci, sin, unuk i praunuk. Istovremeno, kralj Milutin je čvrsto i potpuno bio opredeljen za pravoslavlje, preko povezanosti ne samo s vizantijskim carem u Carigradu nego i s Jerusalimom, Svetom zemljom i Svetom Gorom. Naravno, nikako ne treba zaboraviti njegovo zadužbinarstvo jer je bio najveći ktitor u srpskoj istoriji, zahvaljujući čemu je razvio veliki svetiteljski kult na čitavom pravoslavnom Balkanu – naglašava arhimandrit Metodije i dodaje da je svojom vladavinom doprineo dodatnom razvoju rudarstva koje je uticalo na porast ekonomske moći Srbije.
– Od slabe slovenske državice, kralj Milutin je ekonomski osnaživši Srbiju doprineo da u doba njegove vladavine ona postane najjača vojna sila na Balkanu. Proširio je granice Srbije ka Severnoj Albaniji, Makedoniji. Njegova država je izašla na Carigradski drum i dolinu Vardara čime je pospešio trgovinu s ostalim državama. Istovremeno, srpsku državu, odnosno državni aparat, vojsku, titulaturu, kulturni život… prilagodio je vizantijskom duhu, stilu i državnom modelu. Takođe, u vreme njegove vladavine došlo je do jačanja uticaja srpske crkve na Balkanu – ističe arhimandrit Metodije.
Docent dr Jasmina S. Ćirić, profesor Filološko-umetničkog fakulteta Univerziteta u Kragujevcu, dodaje da je umetnost nastala u Milutinovo vreme prednjačila i da se to nedvosmisleno može potvrditi arhitektonskim i slikarskim dometima ostvarenim u crkvi Bogorodice Ljeviške, Starom Nagoričinu, Studenici, Banjskoj, Gračanici, kao i u Hilandaru.
– Navedene crkve su svedoci poleta srpske umetnosti. Neosporno da je glavni činilac uz saradnju s najvišim predstavnicima Crkve bio kralj Milutin. Kao ktitor “božanstvenih crkava no i palih obnovitelj” nadmašio je svoje pretke darujući i obnavljajući njihove zadužbine, pominjući njihova imena u natpisima. Takvo mnoštvo svetinja nastalih za vreme Milutinovog dugog upravljanja srpskom zemljom, jedinstveno je u poznosrednjovekovnom razdoblju. Tako je uostalom saopštavana ideološka poruka srpske državne i crkvene politike, što se između ostalog vidi i u vladarskoj ikonografiji koja postaje gotovo identična onoj u carigradskoj sredini – ističe dr Ćirić.
Ženidba maloletnom Simonidom
U stručnoj javnosti i dalje postoji više dilema iz života kralja Milutina. Arhimandrit Metodije ističe da se još u srednjem veku, kada bi se reklo “sveti kralj” znalo se da se to odnosi na kralja Milutina.
– Danas se često sreće mišljenje da je njegovo pravo ime bilo Stefan Uroš Drugi, a Milutin dodatak uz ime koji mu je navodno narod dodelio od milja, a koji je trebao da označava njegov karakter i dobrotu. Međutim, zna se da je ime Milutin bilo njegovo pravo ime, a Stefan vladarsko. Kao Milutin posvedočen je u vizantijskim izvorima njegovog doba. Jedan od manje poznatih detalja je da je u mladosti bio veren za Anu Paleolog, ćerku vizantijskog cara Mihaila Osmog Paleologa koji je 1261. godine oslobodio Carigrad od krstaša. Takođe, manje poznat detalj je da je prvobitno kralj Milutin trebao da se oženi Evdokijom – sestrom cara Andronika Drugog Paleologa koja je bila udovica. Međutim, pošto je ona odbila da stupa u drugi brak, car Andronik Drugi je izašao sa predlogom da svoju maloletnu ćerku Simonidu da za ženu kralju Milutinu. Posle kraljeve smrti, Simonida se vratila u Carigrad, ali je poslala darove, pokrov i srebrna kandila za grob kralja Milutina.
Svedočenje Teodora Metohita
Dr Jasmina Ćirić kaže da su svedočenja o vladavini kralja Milutina ostavili Teodor Metohit, Nićifor Grigora i Georgije Pahimer.
– Carigrađanin po rođenju, Teodor Metohit koji je čak pet puta posetio državu kralja Milutina, opisuje Srbe koje naziva Tribalima kao grubijane, neznalice, besramnike naviknute na otimačinu stoke. Istovremeno opisao je u svom “Poslaničkom slovu” prijem na srpskom dvoru i kraljev izgled: “Sutradan, čim je svanulo, dobijemo poziv i odemo gospodaru uz pratnju junačkih mladića svečano spremljenih, koji su poslani po nas počasti radi. Čitava ceremonija beše vesela, puna dostojanstva i časti. Ona pokazivaše stanovništvu da je stigao plemeniti izaslanik velikog Gospodara sa misijom ozbiljnijom no što su bile druge ranije misije” – navodi ova istoričarka umetnosti.
