U godinama stradanja i brojnih ratova, istoriju Srbije u 20. veku obeležio je čitav niz junaka. Posebno mesto među njima pripada stranim dobrovoljcima. Viši naučni saradnik Instituta za savremenu istoriju Srbije dr Milan Gulić ističe da ne postoji jedinstveni popis dobrovoljaca koji su se borili na strani Srbije u ratovima tokom 20. veka.
– Iako je politika pamćenja i uzdizanja žrtve dobrovoljaca bila naročito izražena u periodu između dva svetska rata, ni tada nije bilo moguće utvrditi tačan broj onih koji su se bezrezervno stavili na raspolaganje Srbiji. Jedan od razloga je bio i taj što su dobrovoljci, naročito državljani Austrougarske monarhije, često izbegavali da se oko njih vodi nekakva evidencija, kako u slučaju da ista padne u ruke trupama zemlje čiji su državljani bili, njihove porodice u rodnom kraju ne bi bile izložene represiji. Kada bi takav borac dobrovoljac pao na bojnom polju, on nije mogao da postane čak ni broj. Ostao bi samo u sećanju svojih najmilijih kao neko ko se iz “prvog rata” nije vratio – ističe dr Gulić.
Iskrena bliskost
Prema njegovim rečima, najviše stranih dobrovoljaca borilo se na strani Srbije tokom epohe ratova 1912-1918, odnosno u periodu dva balkanska rata i u Prvom svetskom ratu.
– Tada je registrovano više od 43.000 dobrovoljaca, ali tačnu brojku teško da ćemo ikada utvrditi. Ogromnu većinu dobrovoljaca činili su Srbi sa prostora Austrougarske, ali i srpski emigranti, koji su živeli u prekookeanskim zemljama Severne i Južne Amerike. U manjem broju među dobrovoljcima je bilo Hrvata, Slovenaca i Čeha, a na Solunskom frontu u redovima srpske avijacije borilo se 13 ruskih pilota. O požrtvovanosti dobrovoljaca naročito svedoči ratna epopeja u Dobrudži, kada je oko 10.200 boraca Prve srpske dobrovoljačke divizije poginulo, nestalo ili ranjeno u žestokim borbama sa bugarsko-nemačkim trupama. Tada su Srbi dobrovoljci među Rumunima ostavili utisak da su ratnici koji se nikada ne predaju. U situaciji kada je bivalo izgledno zarobljeništvo oduzimali su sebi život – navodi naš sagovornik.
Sa početkom krvavog raspada SFRJ otvoreno je novo poglavlje u istoriji stranih dobrovoljaca u srpskoj vojsci. Međutim, ni ovde nema tačnih podataka o njihovom broju, ali je bez sumnje reč o tek nekoliko stotina stranaca, mahom iz pravoslavnih zemalja.
– Ogromna većina tih ljudi osećala je iskrenu bliskost sa srpskim narodom i njegovom borbom ili je u ratovima koji su vođeni na postjugoslovenskom prostoru reflektovala probleme iz svog okruženja, tako što je svoju poziciju izjednačavala sa pozicijom srpskog naroda. Većina dobrovoljaca je dolazila iz zemalja koje srpski narod posmatra kao tradicionalno bliske – iz Rusije i Grčke, iako je bilo i građana Ukrajine, Belorusije, Poljske, Nemačke, Norveške, pa čak i Japana – ukazuje dr Gulić.
Odbrana hrišćanstva
General Milomir Savčić, komandant najelitnije i najtrofejnije jedinice srpske vojske – 65. zaštitnog motorizovanog puka, a danas predsednik Boračke organizacije Republike Srpske kaže da se tokom Odbrambeno-otadžbinskog rata, na strani Vojske Republike Srpske borilo između 600 i 700 stranih dobrovoljaca.
– Precizan broj stranih dobrovoljaca u Vojsci Republike Srpske tokom proteklog rata nije poznat, jer se evidencije pripadnika VRS nisu vodile na taj način, odnosno na način da se neko evidentira kao strani dobrovoljac i slično. U javnosti se pominje broj od 600-700 dobrovoljaca tokom čitavog rata, ali je verovatnije da je taj broj bio manji. Na primer, u okolini Višegrada su se tokom rata borila dva ruska dobrovoljačka odreda koja su zajedno imala oko 65 boraca. Na sarajevskom ratištu je tokom rata bilo stalno prisutno oko 40 stranih dobrovoljaca. Ovo su ujedno bile najbrojnije jedinice sa stranim dobrovoljcima. Takođe, često je određeni broj dobrovoljaca dolazio u ove jedinice, zadržavao se tu kraće vreme, a potom odlazio dalje, na druga ratišta, tako da je teško znati tačan broj ovih lica – ističe general Savčić.
Prema njegovim rečima, najviše je bilo ruskih dobrovoljaca. Većina je stigla iz Moskve ili Sankt Peterburga, ali dolazili su i iz nekadašnjih republika Sovjetskog Saveza: Tadžikistana, Moldavije, Belorusije, Ukrajine, Kazahstana, Litvanije, Letonije.
– Uz njih, rame uz rame sa srpskim vojnicima borio se i manji broj dobrovoljaca iz Grčke, i to uglavnom na ratištu u okolini Sarajeva, a zabeležili smo i nekoliko njih iz Bugarske. Svi oni su dolazili pre svega zbog odbrane hrišćanstva, ali i da bi pomogli svojoj pravoslavnoj srpskoj braći u nevolji i za spas Srpstva. Specifičnost stranih dobrovoljaca u Vojsci Republike Srpske je i ta što niko nije dolazio zbog novca, dakle nismo imali plaćenike. Svi oni su imali isti status kao i srpski borci – naglašava predsednik BORS-a.
Potraga za poslom
General Savčić kaže da se većina stranih dobrovoljaca posle rata vratila u svoje matične države.
– Danas jedan mali broj njih živi na području Republike Srpske i Srbije. Posle Dejtona ih je bilo više, ali su se vremenom razilazili, pogotovo zbog odlaska u potragu za poslom. Boračka organizacija RS je upoznata sa sudbinom svih onih koji su ostali da žive na ovim prostorima, a posebno lokalne boračke organizacije koje imaju komunikaciju sa gotovo svim dobrovoljcima koji žive i u Rusiji i ovde. Ti dobrovoljci povremeno dolaze na obeležavanje značajnih datuma iz proteklog rata i sličnih događaja – naglašava predsednik Boračke organizacije Republike Srpske, general Milomir Savčić.
Masovni prebeg
Kada je reč o Drugom svetskom ratu, strani dobrovoljci se uglavnom vezuju za vojne zarobljenike ili prebege iz neprijateljskih formacija. Prvi takav masovni prebeg usledio je nakon kapitulacije Italije 1943. godine. Formirano je ukupno pet prekomorskih brigada sa oko 7.000 dobrovoljaca, a najpoznatije su bile “Fontanot”, “Italija” i partizanska divizija “Garibaldi”.
Od bugarskih prebeglih vojnika formiran je partizanski bataljon “Hristo Botev”, a od 84 nemačka vojnika – austrijska državljana – 24. novembra 1944. nastao je 1. austrijski narodnooslobodilački bataljon 5. slovenačke brigade NOVJ.
