Tu se već decenijama unazad ne može čuti srpske reči, niti ima srpske kuće, ali zato ima albanskih zastava. Ranije ih je bilo na svakom ćošku, a sada su mahom na lokalnom groblju. Vijore na ulazu u selo i svedoče o ne tako davnoj prošlosti kada su u Oraovici kod Preševa bili smešteni glavni štab i kamp za obuku UČPMB – Oslobodilačke vojske Preševa, Medveđe i Bujanovca.
Danas, 20 godina kasnije, o tim događajima svedoči prizor sa još jednog groblja – srpskog.
Smešteno na uzvisini iznad sela, na njemu odavno nema uspravnog krsta. Svi su od kamena i svi su izlomljeni!
Ironijom sudbine ovo groblje se nalazi na zemlji – metohu manastira Hilandar i tik uz pravoslavnu crkvu iz 14. veka koja iako usamljena, bez vernika i sveštenstva, svetionik koji bdije nad Kosovom!
– To Sveti Georgije bdije – poručuje protonamesnik Miloš Anđelković (38), jedini pravoslavni sveštenik u Preševu.
Objašnjava da se groblje nalazi u okviru napuštenog manastira Svetog Georgija, a nadgrobne ploče i krstovi su razlupani u više navrata, a počelo se 2000. kada je na jugu Srbije došlo do pobune Albanaca. Uz krstače, u crkvi su stradale freske, zidovi, zvonik…
– Hram je pod zaštitom Zavoda za zaštitu spomenika kulture Republike Srbije, a 1989. godine je renoviran zajedno sa zvonikom i crkvenom ogradom. Nažalost, posle toga crkva je više puta obijana, upadali su unutra i noževima uništavali freske iz 14. veka, pucali u zidove. Zato je pre desetak godina i postavljen policijski punkt sa 24-satnim dežurstvima. Od tada je dobro, više nema ni skrnavljenja grobova ni provokacija, ali više ne dolaze ni porodice onih koji su tu sahranjeni. Oni bi trebalo da srede groblje, ali to ne čine, svako iz svog razloga – priča otac Miloš.
Kaže da je poslednji Srbin u Oraovici preminuo 1999, nedugo po završetku agresije NATO, dok se poslednja srpska porodica iselila 1996. Od tada je ovo mesto sa oko 1.000 kuća – etnički čisto albansko.
– U manastiru bude sveta za slavu, za Đurđevdan. Mnogo više ih dođe za Svetog Iliju, nekadašnju seosku slavu, a najviše nekadašnjih Oraovčana se okupi za Bogojavljenje. Nakon službe u crkvi tri puta prođemo oko nje u litiji, a posle toga kupamo krst i licitiramo ko će biti sledeći kum. Takvi su običaji ovde u Preševu i okolini – objašnjava ovaj sveštenik i dodaje da je crkva sagrađena 1355, a već 1378. ili 1379. poklonjena Hilandaru.
– Od tada su za nju važila manastirska pravila – ističe otac Miloš.
Monaštva u ovoj svetinji nema, a zbog specifične lokacije pitanje je i da li će ga ikada i biti.
– Postoje planovi da se sagradi normalan put do manastira, a ne da do njega idemo kao divokoze. Zatim i da se ogradi zidom, kao i da se sagradi manastirski konak kako bi se priveo pravoj nameni. Ali sve zavisi od sredstava – kaže ovaj sveštenik.
Probleme rešavamo razgovorom
Jedini srpski sveštenik u Preševu kaže kroz osmeh da nismo jedini koji su se začudili da u ovom gradu na samom jugu Srbije i granici sa Kosovom uopšte ima još Srba.
– Kao što ljudi ne znaju da u ovom kraju postoje desetine srednjovekovnih metoha manastira Hilandar, tako ne znaju i da Srba još ima na ovom prostoru. U samom gradu nas je malo, možda 35 kuća i to u naselju Železnička stanica, na ulazu u Preševo. Više nas je u okolnim selima. U Slavujevcu je oko 80 kuća, u Cakanovcu 35, u Stojanovcima 30-ak. Tu saslužujem sa kolegom, protonamesnikom Ljubomirom Stevanovićem. Sve ostalo su ili mešovita ili etnički čisto albanska sela – otkriva prota Miloš.
On sa porodicom živi u svešteničkoj kući koja se nalazi tik uz crkvu Svetog Dimitrija, na sasvim drugom kraju Preševa gde su Srbi. Zbog ranijih incidenata, i crkva i njegova kuća su ograđeni. Ipak, tvrdi, sa komšijama Albancima nema problema niti ima većih incidenata.
– Na početku te 2009. kada sam preuzeo parohiju nije bilo jednostavno. Bilo je i incidenata i provokacija, ali uglavnom su akteri bili mlađi Albanci. Dođu pred kuću gde živim sa porodicom pa nešto viču, provociraju, ali policija odmah reaguje. Stariji Albanci i te kako poštuju taj raniji suživot sa Srbima i sa njima svaki problem rešavamo razgovorom – otkriva protonamesnik Anđelković.
Mladi u dijaspori
Sveštenik Anđelković kaže da iz preševskog kraja ima dosta ljudi u dijaspori.
– Uglavnom su to ljudi iz sela u okolini grada koji su za boljom srećom najviše u Švajcarskoj i Nemačkoj. Ipak, nisu zaboravili svoj zavičaj, dolaze, posećuju, a i čujemo se preko društvenih mreža – priča prota Miloš.
Vehabijska zajednica
Do srednjovekovnog manastira u Oraovici se stiže kroz centar sela, a u zaseocima okolo već nekoliko godina je i malobrojna vehabijska zajednica. Kako smo nezvanično saznali, ne mešaju se sa ostalim albanskim stanovništvo, ali i ne prave probleme.
– Retko silaze u grad i to je obično kada idu u neku nabavku – pričaju meštani.
Država finansirala obnovu
U Preševu je postojalo više pravoslavnih hramova, a prema narodnom predanju koje je zabeležio Jovan Hadži Vasiljević, na mestu stare džamije postojala crkva Svete Trojice, dok je iznad varošice, u reci, stara crkva Sv. Dimitrija iz 1870. godine.
Nju su, po tvrđenju Vasiljevića, Arnauti namah delimično porušili i materijal razneli. Vasiljevića su uveravali obavešteni ljudi da se belo tesano kamenje i neka korita od manastirske česme nalaze u dvorištu “Še Preševa”. Na mesto te stare crkve podignute su vodenice, u vlasništvu Arnauta. Vasiljević je zabeležio i da je bilo ostataka nekih starina i ispod Preševa.
O ovim ostacima u Preševu javio je 1878. Stojanu Novakoviću general Kosta Protić “da u Preševu imaju stare razvaline nekakve crkve i razvaline starih nekih zidina više sela i ispod sela”.
Današnja crkva Svetog Dimitrija nosi posvetu i sledi tradiciju tog starijeg hrama na čijim temeljima je i sazidana. Zbog stalne ugroženosti poseda crkve Svetog Dimitrija od Albanaca i pokušaja uzurpacije dela porte, u periodu od 2001. do 2003. godine visokim zidom ograđen je ceo prostor imanja sa portom, crkvom i parohijskim domom.
U novije vreme je izvršena obnova crkve, zvonika, parohijskog doma, narodne trpezarije i kancelarije za sveštenika sredstvima Vlade Republike Srbije, Ministarstva vera i Koordinacionog tela za opštine Preševo, Bujanovac i Medveđu.
Istorijat započela 1355.
Prema istorijskim podacima, sevastokrator Dejan crkvu posvećenu Vavedenju Presvete Bogorodice sagradio je 1355. godine, da bi 1378. ili 1379. bila poklonjena Hilandaru, čime su i za nju počela da važe manastirska pravila.
Nebojša Đokić i iguman manastira Prohor Pčinjski, arhimandrit Metodije (Marković) u naučnom radu “Crkve u opštini Preševo” ne isključuju mogućnost da je prvobitna crkva Vavedenja Presvete Bogorodice izgrađena na temeljima neke stare crkve.
Ovi autori navode da je tokom 18. i 19. veka “arbanaških domova bilo svega nekoliko”, kada je i crkva promenila ime na insistiranje meštana koji su učestvovali u njenoj obnovi.
“U to vreme u staroj crkvi na brdu iznad sela sa nešto opravaka mogla se služba služiti. Ristini preci su opravke izveli o svom trošku, a opravljenu crkvu Vavedenja Presvete Bogorodice, uz pritisak ostalih seljaka, posvetili po svome ranijem patronu Svetom Đorđu. Za parohijske crkve na manastirskim imanjima važila su pravila za parohijske crkve, a ne za manastire, ali su zadužbine velikaša (po pravili grobne crkve) u tom slučaju postajale manastiri, tj. za njih su važila manastirska pravila. Sveti Đorđe je bio kasnije, prihvaćen i za seosku slavu”, navode ovi autori i dodaju da se crkva u Oraovici u literaturi javlja od kraja XIX veka. Nju prvi spominje Todor Stanković, koji je obišao selo i crkvu 25. juna 1897. godine:
“Iz Preševa krenusmo u tri sahati po podne opet na konjima i za sahat stigosmo kod stare i napuštene crkve nad selom Oraovicom. Crkva je na svodu i sa dva odeljenja. Na unutrašnjim zidovima vidi se još pokoji živopis svetitelja, od kojih su se dobro održali još samo: Sveti Nestor, Sveti Nikita, Sveti Kuzman, Sveti Prokopije i Sveta Petka. Nad drugim vratima crkvenim na zidu bio je natpis, ali su slova otpala zajedno sa malterom. Samo se još vide tragovi od natpisa. Od ove crkve pođosmo i izađosmo na glavni drum Vranja Kumanovo, ispod Biljače”, navodi se u autorskom tekstu koji je potpisao i iguman manastira Prohor Pčinjski Metodije.
“Južno more”
U jednom od kafića u centru Oraovice, na par stotina metara od manastira Svetog Đorđa, srpski novinari i pravoslavni sveštenik bili su svojevrsna atrakcija. Mlađi Albanci ne znaju srpski, ali zato oni srednjovečni znaju.
– Kao i drugde, mladi uglavnom jure u inostranstvo nadajući se brzoj i velikoj zaradi. Zato je najviše sveta tek leti, kada dođu na odmor – priča jedan od Albanaca koji poziva na odmor na “južno more”, odnosno na Oraovačko jezero.
– Lepšu prirodu nigde nećete naći – uveravaju domaćini.
