U Srbiji, kao i u svim zemljama, prezimena predstavljaju važan deo identiteta, povezujući nas sa našom porodicom, precima i kulturnim nasleđem. Ali, da li ste se ikad zapitali koje je najčešće prezime u Srbiji i kako su naša prezimena uopšte nastala?
Odakle potiču i šta nam mogu reći o našoj istoriji? Odgovore na ova pitanja otkrićemo u tekstu koji sledi i uporediti sa mapom iz 2023.
Nastanak prezimena u Srbiji kroz istoriju
Prezimena kakva danas poznajemo u Srbiji nisu oduvek postojala u obliku u kojem ih danas koristimo. Iako su tragovi prezimena pronađeni u sačuvanim manastirskim, carskim i kraljevskim poveljama i spisima iz Srednjeg veka, sistematsko uvođenje stalnih prezimena vezuje se za sredinu 19. veka.
Naime, 1851. godine knez Aleksandar Karađorđević je jednim aktom naredio uspostavljanje trajnih prezimena po najstarijim i najznačajnijim precima. Pre toga, u Kneževini Srbiji postojala je praksa nasleđena iz turskog razdoblja, gde su se prezimena menjala iz generacije u generaciju.
Kneževa naredba značila je da se prezimena više ne mogu menjati i da ljudi uzimaju prezime po najstarijem živom pretku iz porodice. Kako su u to vreme najčešća imena bila Jovan i Petar, mnogi stanovnici su poneli prezimena Jovanović i Petrović, što je dovelo do njihove današnje rasprostranjenosti.
Zanimljivo je da u nekim delovima Srbije, poput Kosova i Metohije, ova praksa nije odmah sprovedena, već je ustanovljena kasnije kada su ti predeli oslobođeni od turske vlasti.
Jovanović – ubedljivo najčešće srpsko prezime
Prema različitim istraživanjima i statističkim podacima, prezime Jovanović je ubedljivo najzastupljenije u Srbiji. Prema podacima veb-stranice Forebears.io, ovo prezime nosi oko 150 hiljada ljudi u Srbiji, dok neki drugi izvori navode brojku od 120 hiljada.
Jovanović je prezime koje je poteklo iz staroslovenskog jezika i označava rodonačelnika neke porodice ličnog imena Jovan. Ime Jovan je slovenska verzija imena Ivan, koje ima duboke korene u grčkom jeziku. Izvedeno je iz imena Ioannis, što znači “Bog je milostiv”. U slovenskim zemljama, uključujući i Srbiju, ime Jovan bilo je izuzetno popularan izbor.
Zanimljivo je i da postoji pretpostavka da je knez Miloš Obrenović prezime Jovanović davao Romima koji su naseljavali srpske krajeve i prihvatali pravoslavnu veru. Pored Jovanovića, davao im je i prezime Nikolić, koje je takođe veoma često u Srbiji.
Istraživanja su pokazala da su najčešće krsne slave za porodice sa prezimenom Jovanović Jovanjdan i Nikoljdan, a da je vrlo često muško ime Jovan, a žensko Jovana.
Top 10 najčešćih prezimena u Srbiji
Prema istraživanju veb-stranice Forebears.io, deset najzastupljenijih prezimena u Srbiji su: Jovanović, Petrović, Nikolić, Đorđević, Ilić, Pavlović, Marković, Stojanović, Popović i Živković.
Prema popisu stanovništva iz 2011. godine, preko 700.000 stanovnika Srbije nosi jedno od deset najčešćih prezimena. Ovi podaci ukazuju na koncentraciju određenih prezimena u srpskom društvu.
Kako su nastala srpska prezimena?
Najčešća prezimena u Srbiji su patronimska, što znači da su nastala po imenu oca. Ovo je potvrđeno istraživanjima stručnjaka za genealogiju, poput Branka Todorovića, sekretara Društva srpskih rodoslovaca “Poreklo”.
Prezimena su najčešće građena dodavanjem nastavka “-ić” na lično ime rodonačelnika porodice. Tako su od imena Jovan, Petar, Nikola i Đorđe nastala prezimena Jovanović, Petrović, Nikolić i Đorđević. Ova četiri prezimena su i danas među najčešćim u Srbiji.
Međutim, srpska prezimena nisu nastajala samo po imenu oca. Postoje i drugi načini na koje su formirana:
- Matronimska prezimena – nastala po imenu majke, najčešće kada se otac nije znao ili je dete bilo vanbračno (npr. Marić, Rosić, Daničić)
- Prezimena nastala po zanimanju – ova prezimena su vezana za profesiju kojom se bavio predak (npr. Kovačević, Popović, Vojniković)
- Prezimena nastala po osobinama – ukazuju na fizičke ili karakterne osobine pretka (npr. potomci slabovidog čoveka mogli su se prezivati Ćorović)
- Geografska prezimena – ukazuju na geografsko poreklo osobe (npr. Hercegovac za nekoga ko potiče iz Hercegovine, Erdeljan iz Erdelja, Pečujlija iz Pečuja)
Važno je napomenuti da uobičajeni završetak srpskih prezimena jeste na “-ić”, ali da postoje i drugi završeci, poput “-in” (Milin, Tošin) ili “-ov” (Petrov). Ovi drugi oblici su češći u krajevima koji su bili pod uticajem Austrougarske.
Značenje i poreklo najčešćih prezimena
Da bismo bolje razumeli naša najčešća prezimena, pogledajmo njihovo poreklo i značenje:
- Petrović – drugo najčešće prezime u Srbiji, izvedeno je od imena Petar, koje ima grčko poreklo. Petar potiče od reči “petros”, što znači “kamen” ili “stena”, simbolizujući snagu i postojanost. Ovo ime je često u hrišćanskoj tradiciji zbog Svetog Petra, jednog od najvažnijih svetaca.
- Nikolić – treće po redu najčešće prezime, potiče od imena Nikola. Ime je izvedeno iz grčkog imena Nikolaos, što znači “pobednički vođa”. I ovo ime je veoma zastupljeno u hrišćanskoj tradiciji.
- Đorđević – četvrto najčešće prezime, potiče od imena Đorđe, srpske verzije imena Georgije. Ime je grčkog porekla i znači “zemljoradnik” ili “onaj koji obrađuje zemlju”.
- Ilić – peto najrasprostranjenije prezime, potiče od imena Ilija, koje ima hebrejsko poreklo i znači “Moj Bog je Jahve”. Sveti Ilija je jedan od najpoštovanijih svetaca u pravoslavnoj tradiciji.
Prezimena i njihova geografska rasprostranjenost u Srbiji
Zanimljivo je da postoje određene regionalne razlike u rasprostranjenosti prezimena u Srbiji. Prema podacima Republičkog zavoda za statistiku iz 2012. godine:
- U Vojvodini, pored Jovanovića, Petrovića i Nikolića, česta su i prezimena Kovačević, Kovač, Savić i Popović.
- U Šumadiji i Zapadnoj Srbiji dominiraju prezimena Jovanović, Petrović, Nikolić, Đorđević, Milošević i Milovanović.
- U Južnoj i Istočnoj Srbiji, česta su prezimena Jovanović, Petrović, Nikolić, kao i Živković i Mladenović, koja su zastupljenija nego u drugim delovima zemlje.
Sudbina retkih prezimena
Dok se neka prezimena, poput Jovanovića i Petrovića, mogu pohvaliti velikim brojem nosilaca, postoje i ona retka koja bi mogla nestati. Prema mišljenju stručnjaka, neka prezimena će iščeznuti zbog smanjenja broja stanovnika u Srbiji.
“Neka retka prezimena, gde imate jednu porodicu ili mali broj njih koji ga nose, moguće je da će se ugasiti i da ih više neće biti”, objašnjava Branko Todorović. “Danas ima iščezlih prezimena, odnosno prezimena koja više niko ne nosi, a do pre sto godina je bilo ljudi koji su se tako prezivali.”
Prezimena u okruženju – sličnosti i razlike
Srpska prezimena dele mnoge sličnosti sa prezimenima okolnih naroda, ali postoje i određene razlike koje odražavaju različite istorijske i kulturne uticaje.
U Hrvatskoj je najpopularnije prezime Horvat, koje se piše Horvath u Mađarskoj. Zanimljivo je da ovo prezime označava geografsko poreklo – osobu poreklom iz Hrvatske.
U Bosni i Hercegovini najčešće prezime je Hodžić, u Crnoj Gori Popović, a u Severnoj Makedoniji Stojanovski.
Prezime Novak je najpopularnije u Sloveniji, Poljskoj i Češkoj, samo što ga neki pišu s “w” umesto “v” i s naglaskom na slovo “a”.
Prezimena kao deo našeg identiteta
Naša prezimena su više od običnih reči koje koristimo za identifikaciju. Ona su nit koja nas povezuje s prošlošću, s našim precima i kulturnim nasleđem. Kroz njih možemo naslutiti odakle potičemo, čime su se naši preci bavili, pa čak i kakve su osobine imali.
U vremenu kada svet postaje globalno selo i kada se nacionalni identiteti često stapaju, prezimena ostaju važan deo našeg kulturnog identiteta. Ona su most između prošlosti i sadašnjosti, podsećajući nas na naše korene i tradiciju.
Bez obzira da li nosimo često prezime poput Jovanović ili neko ređe koje poznaje samo nekolicina ljudi, ono je deo nas, naše istorije i našeg identiteta. A u tim malim rečima, krije se velika priča o našem narodu, njegovoj istoriji i tradiciji.
