Nematerijalno nasleđe najlakše ćemo približiti ako koristimo njegov drugi naziv, a to je “živo nasleđe”. Naime, ono je zasnovano na tradicijama koje su ukorenjene u prošlosti, ali su prisutne i danas i čine deo savremenog života. Tu spadaju verovanja, običaji, društvene prakse, zanatska znanja i veštine, ali i znanja i veštine u vezi sa pripremom tradicionalnih jela, usmene tradicije i izvođačke umetnosti koje su, prenoseći se s generacije na generaciju, sačuvane do danas, objašnjava Danijela Filipović, koordinatorka Centra za nematerijalno kulturno nasleđe i članica Nacionalnog komiteta za nematerijalno kulturno nasleđe.
Povezivanje zajednice
Ona ističe, da nematerijalno nasleđe kao takvo, pojedincima i zajednicama koje ga neguju, izvode i održavaju, pruža osećaj pripadnosti, povezanosti, a predstavlja i obeležje njihovog identiteta.
– Upravo zato je važno da se sačuva ono što oni prepoznaju kao bitan deo sopstvenog nasleđa, na čemu i počiva jedna od specifičnosti ove baštine. To znači da nematerijalno kulturno nasleđe možemo prepoznati tek kada ga zajednice čiji je ono deo prepoznaju kao deo kulture koji je značajan za njih i nešto što žele da sačuvaju za generacije koje dolaze – kaže Filipovićeva.
Prema njenim rečima, nematerijalno nasleđe se menja, u zavisnosti od okruženja, potreba zajednice, ali je važno da ono čuva svoju ulogu u toj zajednici, jer očuvanje nematerijalnog kulturnog nasleđa u jednoj zemlji doprinosi bogatstvu i raznolikosti kulture, a to otvara i mnoge mogućnosti za prepoznavanje nasleđa kao nečega što različite zajednice dele i što ih povezuje.
Od do sada upisanih 57 elemenata u Nacionalnom registru nematerijalnog kulturnog nasleđa neki su prisutni na teritoriji cele Srbije, kao što su porodična slava, kolo, đurđevdanski običaji ili tamburaške prakse.., dok drugi postoje na užem geografskom području, na primer zlakusko lončarstvo, izrada ojica, pevanje izvika, vranjska gradska pesma.
– Svi oni su deo “živog nasleđa” i njihovi nosioci ih prepoznaju kao važno obeležje identiteta i prenose se generacijama, a sve to spada među najvažnije kriterijume za upis u Nacionalni registar – kaže Filipovićeva.
Uneskova lista
Ona ističe da su se kriterijumi koje je bilo važno ispuniti odnosili i na uspostavljanje tzv. mera očuvanja, odnosno jasno planiranih aktivnosti koje će doprineti ne samo povećanju vidljivosti tog elementa, njegovoj promociji ili prepoznatljivosti, već i očuvanju i stvaranju uslova za prenošenje na sledeće generacije.
Naša sagovornica zaključuje i da od 57 elementa koliko ih je trenutno upisano u Nacionalni registar NKN, veliki broj njih zaslužuje da bude upisan na Uneskovu listu, ali da imajući u vidu procedure i ograničenja u broju mogućih nominacija u jednog godini, kao i to da Srbija može da uputi jednu pojedinačnu nominaciju svake dve godine, nije zahvalno iznositi konkretne predloge.
– Odluku o tome koji element će sledeći biti nominovan za upis na Uneskovu listu doneće Nacionalni komitet za nematerijalno kulturno nasleđe koji deluje u Ministarstvu kulture. Ali, važnije od upisa na tu listu jeste sam rad na očuvanju tih elemenata na nacionalnom nivou. Upis donosi njegovu međunarodnu vidljivost, ali on istovremeno podrazumeva i obaveze, u prvom redu njegovih predlagača i Centra za nematerijalno kulturno nasleđe da deluju na očuvanju i stvaranju povoljne uslove za dalji nastavak tih tradicija – kazala je ona.
Kumačenje
Odlukom Nacionalnog komiteta za nematerijalno kulturno nasleđe, a na predlog Komisije za upis u Nacionalni registar Srbije upisan je u decembru i običaj Drugaričenje – Kumačenje. To je običaj ritualnog sklapanja kumstva i pobratimstva/posestrimstva među decom i mladima u naseljima požarevačkog Podunavlja, severnog Stiga i južnog Banata.
U selima opštine Bela Crkva ovaj običaj tradicionalno se obeležava na Mali Uskrs ili Pobusani ponedeljak, pored reke, potoka ili bunara. U centru sela, pored kod bunara – česme, najpre su ispletu venčići od vrbe i cveća koji se potope u vodu. Neko od starijih drži venčić, a deca se tri puta poljube kroz njega, nakon svakog poljupca okrenu se tri puta oko sebe. Nakon toga kroz venac razmene šarena jaja.
Živo blago
U Nacionalnom registru nematerijalnog kulturnog nasleđa nalaze se: Krsna slava, Đurđevdanska molitva, Đurđevdan, izrada belmuža, izlivanje i paljenje ratarskih sveća, izrada pirotskog kačkavalja i zlakuske lončarije, pirotsko, sjeničko-peštersko i staparsko ćilimarstvo, pazarske mantije, Kosovski vez, erski humor, sviranje na gajdama, na kavali i fruli, pevanje uz gusle i iz vika, narodna igra kolo i rumenka, malo kolo, tamburaške prakse, šljivovica, ojkača, izgovaranje zdravica, Vranjska gradska pesma, običaji vezani za praznovanje Lazarice u Sirinićkoj župi, veština izvođenja groktalica, ražanjsko crepuljarstvo, naivno slikarstvo Slovaka, podizanje krstova od vremena, pirotsko pripovedanje, izrada drvenih čutura u selu Pilica, Vukov sabor, Tetkica Bibija, filigranski, kazandžijski, opančarski i klesarski zanati, dvopređeno pletenje vunenih čaerapa, pevanje uz rojenje pčela, umeće ručnog tkanja žakar tehnikom, tkanje bošči, pokladna svadba u Štrpcu, obredne povorke Vertep, obredi kao čuvanje Hristovog groba, izrada i veštine pravljenja kajmaka, cipovka odnosno umeće pripreme tradicionalnog hleba u Vojvodini, kuvanje žmara (jela od od ovčijeg mesa), paljenje petrovdanskih lila, Dragačevski sabor trubača u Guči, trubaštvo, Uskršnji običaji Rusina i Ukrajinaca u Vojvodini kao i veštine izrade ojica.
Filigran
Na listi nematerijalnog nasleđa nalaze se i mnogi stari zanati koje bi trebalo sačuvati od zaborava. Među njima je i filigran, jedna od najstarijih tehnika obrade metala. Reč je o specifičnoj vrsti znanja i umeća gde se od tankih niti, obično zlatnih ili srebrnih, izrađuje nakit, ukrasni predmet ili neki drugi upotrebni predmet. Filigranski zanat je u Nacionalni registar upisan zahvaljujući kraljevačkom Narodnom muzeju još 2012. godine kada je i registar i osnovan.
Na našem području, filigranski zanat možemo pratiti do srednjovekovne Srbije, a u Prizrenu je bio najrazvijeniji.
Filigran je danas u celom svetu ugrožen i često gubi bitku sa savremenim, mašinski izrađenim predmetima koji su jeftiniji. Kroz razne lokalne programe majstori filigrana pokušavaju da ga zaštite i prenesu sledećim generacijama. Među njima je i Goran Ristović Pokimica iz Kraljeva, koga je italijanski Muzej filigrana uvrstio među deset najboljih filigranista na svetu.
– Pod okriljem Etnografskog muzeja u Beogradu i Nacionalnog centra za nematerijalno kulturno nasleđe Srbije, poslednjih pet godina držim letnje radionice na kojima obučavam polaznike te škole. Do sada je stotinak ljudi upoznato sa osnovnom tehnikom rada, i u nadi da će barem njih dvadeset nastaviti da se time bavi, smatram da filigran ima budućnost u Srbiji – smatra Ristović.
Belmuž
Belmuž je tradicionalni specijalitet iz planinskih krajeva jugoistočne Srbije, od Negotina, preko Svrljiga, do Pirota. Nalazi na listi nematerijalnog kulturnog nasleđa Srbije, a prema nekim tumačenjima, ime je dobio po belom siru i po tome što su ga češće spremali muževi, jer je za neprekidno okretanje smese u kazanu potrebna jaka muška ruka.
Belmuž je u prošlosti bio svakodnevna hrana balkanskih pastira. Osnovni sastojci su mladi nesoljeni sir, belo i kukuruzno brašno i so. Sir ne bi trebalo da bude stariji od dva dana. Belmuž je najbolje kuvati u kazanu. Sir se topi na laganoj vatri uz mešanje dok se rastopi i počne da se kuva. Zatim se polako dodaje brašno uz stalno mešanje. Kad se izdvoji masnoća po ivici posude, a smesa bude kompaktna jelo je gotovo, servira se toplo, a dosta je kalorično.
Belmuž je karakterističan za oblasti oko Knjaževca, Svrljiga, Kalne, Sokobanje, Zaječara i Niša. Neizostavni je specijalitet na trpezama i danas, tokom mnogih tradicionalnih svečanosti, a služi se i u većini restorana u okolini Stare planine. Deo je i običajne prakse, pre svega vezane za Đurđevdan.
Groktalica
Groktalica, odnosno rozgalica ili potresalica, je specifičan način pevanja uz potresanja glasa koji se zvučno zapaža kao izrazitiji vibrato. Groktalice su epsko-lirske pesme koje se pevaju jednoglasno – solistički ili u grupi od nekoliko izvođača istog pola. Grupno izvođenje groktalica podrazumeva dvoje solista od kojih jedan započinje pesmu, poziva, rečitativnim izlaganjem, a drugi nastavlja i grokti uz pratnju grupe.
Veštinom groktanja se izvode najčešće slavske, svatovske, vučarske, ljubavne i druge pesme čiji stihovi formiraju rimovane deseteračke distihe. Posebnu formu groktalica predstavlja janjsko pevanje koje izvode isključivo tri pevačice i njegova specifičnost se ogleda u tome da se groktanje javlja u voklanim deonicama solistkinje.
Prema dokumentarnim zapisima o groktalicama i njihovim izvođačima može se zaključiti da se ove pesme nisu izvodile za bilo kakvu nadoknadu, bilo u novcu bilo u nekim prehrambenim artiklima, što je bila praksa za izvođenje kraljica ili koledara. Izvođenje groktalica značilo je čast i ugled u društvu za izvođača.
Izvođenja groktalica i rozgalica, kao deo izvođačkih umetnosti i usmenih tradicija, čuvaju lokalne zajednice srpskog stanovništva koje su u prošlom veku naselile Vojvodinu iz dinarskih oblasti Dalmacije, Like, Korduna i Bosanske Krajine, kao i značajan broj doseljenika sa dinarskih prostora koji se naselio u Vojvodinu i Beograd 90-ih godina 20. veka.
Lazarice
Lazarice u Sirinićkoj župi su deo svečanih predvaskršnjih običaja, rituala i izvođačkih umetnosti vezanih za praznovanje Lazareve subote. Deo su obredne prakse pripadnika srpske pravoslavne zajednica u Sirinićkoj župi. U Nacionalni registar nematerijalnog kulturnog nasleđa uvršten je na predlog Srpskog etnomuzikološkog društva.
Obred obuhvata niz radnji i počinje pripremama u “lazarevoj kući”, gde se i završava. Centralni deo običaja čini ophod povorke lazarki, tokom kojeg one obilazeći naselje i posećujući sva domaćinstva, izvode obredne pesme i igre i dobijaju darove – slatkiše, novac i vaskršnja jaja, radi kućnog “berićeta”. Povorku lazarki čine dva “lazara” (devojke 15-16 godina) i dve “tupkačice” (devojčice 6-7 godina). Devojčice su obučene u bele izvezene košulje ili narodnu nošnju, okićene biserima, sa tri crvene marame oko struka, sa maramom i venčićima cveća oko glave i pletenom kotaricom u ruci. Veruje se da u domove koje su posetile donose blagostanje, zdravlje i sreću. Devojčice se u ovom kraju još od malih nogu raduju prazniku, rado uče lazaričke pesme i nedeljama unapred pripremaju za ovaj praznik.
