Mnogi dobrotvori, poznati i veliki, kao i mnogi, uglavnom, široj javnosti nepoznati, utkali su deo svoje ljubavi, dobrote i duše širom Srbije. U trenucima kad su, kako su osećali, dosegli zvezde, pokazali su koliko je duboka njihova potreba da učine dobro delo, da daruju otadžbinu, za svoju i dušu svojih najmilijih, da se oduže Bogu i narodu… Nekad se za zadužbinarstvo, odnosno ustanove i zgrade podignute njihovim novcem dobrotvora govorilo “zadušje”. O tome svedoče građevine u samom centru Beograda, crkve i manastiri širom zemlje, kao i brojni fondovi i legati.
Još je Vuk Karadžić u “Srpskom rječniku”, 1818. zapisao: “Najveća je zadužbina načiniti manastir ili crkvu, kao što su srpski carevi i kraljevi gradili; potom je zadužbina načiniti ćupriju na kakvoj vodi ili preko bare; kaldrmu po rđavom putu; vodu dovesti i načiniti blizu puta (i to se kaže graditi i načiniti – sebi – zadužbinu); usaditi ili nakalemiti voćku blizu puta, gladnog naraniti, žednog napojiti, golog odjesti (no ovo se kaže činiti i učiniti zadužbinu)”.
Koreni zadužbinarstva vezuju se za srpsku srednjovekovnu državu pod dinastijom Nemanjića. U 13, 14. i 15. veku sagrađeni se zadužbine srpskih vladara poput Studenice, Žiče, Pećke patrijaršije, Mileševe, Sopoćana, Gračanice, Visokih Dečana… Prema rečima istoričara, zadužbinarstvo kod Srba, počinje da jača stvaranjem građanskog društva u 18. veku. Veliki podstrek bilo je osnivanje Bogoslovije 1749. i Gimnazije u Sremskim Karlovcima 1791. Tada, sve češće zadužbinari postaju bogati industrijalci i veletrgovci, ministri, profesori, oficiri, crkveni velikodostojnici i političari.
Po nalogu mnogih dobrotvori s kraja 19. i početka 20. veka, sagrađena su najpoznatija zdanja u Beogradu. Uz mnoštvo, široj javnosti nepoznatih dobročinitelja, među najpoznatije ubrajaju se Aleksa Krsmanović, Sima Andrejević Igumanov, Nikola Spasić, Endru Karnegi, Ilija Milosavljević Kolarac, Miša Anastasijević, Nikola i Evgenija Kiki, Dimitrije Golubović…
Igumanova palata nalazi se na uglu Terazija i Trga Nikole Pašića. Podigao ju je zadužbinar Sima Andrejević Igumanov. Sadašnji izgled zgrade je neautentičan u tom smislu da nedostaje spomenik “Sima sa siročićima”, koji se nalazio na vrhu. Poznati srpski trgovac narodu je darivao škole, sirotišta, crkve, pevačka društva, a u Prizrenu čak i Pravoslavnu srpsku bogosloviju.
Nikola D. Kiki bio je beogradski trgovac cincarskog porekla, a supruga Evgenija mu je bila značajna saradnica. Testamentom su ostavili sredstva Beogradskoj trgovačkoj omladini, obavezavši ih da podignu dve zadužbine. Radi se o Bolnici Nikole i Evgenije Kiki za postradale i siromašne trgovce, današnjoj Bolnici za opekotine, plastičnu i rekonstruktivnu hirurgiju u Zvečanskoj ulici, a druga je Palata Kiki u Hilandarskoj ulici, sazidana je u čast Evgenijim roditeljima, o čemu svedoči natpis “Nikoli i Mariji Naumović”. U tom objektu je sad smeštena Trgovačka škola. Sadašnji Dom Vukove zadužbine, zgrada u ulici Kralja Milana 2, sagrađen je po nalogu sudije Dimitrija – Mite Golubovića. O njemu se malo zna, ali sigurno je da je ovom zaostavštinom prilično zadužio građanstvo. Nemoguće je pomenuti sve ljude velikog srca koji su za sva vremena zadužili srpski rod…
Karnegi sagradio biblioteku
Endru Karnegi bio je škotsko-američki industrijalac i filantrop. Sredstvima njegove fondacije podignuta je zgrada Univerzitetske biblioteke, koju su nove vlasti posle Drugog svetskog rata nazvale “Svetozar Marković”. Postojeća biblioteka Liceja, a kasnije i Velike škole, podržana je sredstvima Karnegi zadužbine (100.000 dolara). Sredstva su odlukom Slobodana Jovanovića uvećana kroz državne kredite, pa je podignuta prva i jedina zgrada u Srbiji tog vremena, namenjena za biblioteku. Zahvaljujući ovom dobrotvoru, Univerzitetska biblioteka je rame uz rame i ciglu uz ciglu uz čuveni Karnegi Hol, Univerzitet Karnegi Melon i Naučni institut Karnegi.
Palate Alekse Krsmanovića
Trgovac Aleksa Krsmanović je ostavio dve palate, Zadužbinu u samom centru Beograda, na adresi Terazije 34, u kojoj je, potpisivanjem dokumenata 1. decembra 1918. stvorena Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca. Posle Prvog svetskog rata, zbog oštećenja dvora, u ovoj kući je odsedao regent Aleksandar Karađorđević. Nakon Drugog svetskog rata je nacionalizovana, i dugo je služila kao sedište Ministarstva spoljnih poslova. Kulturnim dobrom proglašena je 1964. Danas prostor pripada Fakultetu za medije i komunikaciju. Njegov je bio nekad najmoderniji beogradski hotel Srpska kruna, izgrađen 1869. U toj zgradi smeštena je glavna ispostava Biblioteke grada Beograda, na kraju Knez Mihailove ulice.
Bolnica i crkva
Trgovac Nikola Spasić je za života stekao značajno bogatstvo. Isplaćivao je novčanu pomoć đacima, a za vreme Prvog balkanskog rata organizovao je pomoćnu bolnicu za srpske ranjenike. U Beogradu je Spasić zaslužan za podizanje hrama Svetog Trifuna na Topčiderskom groblju, kao i gradsku bolnicu, osnovu današnjeg KBC Zvezdara.
