Povodom velikog jubileja – 700 godina od smrti jednog od najmoćnijih vladara Srbije u srednjem veku, Stefana Uroša Drugog Milutina Nemanjića, za oktobar je planiran veliki međunarodni naučni skup “Kralj Milutin i doba Paleologa: Istorija, književnost, kulturno nasleđe”.
Glavni inicijator ovog naučnog skupa i jedan od najboljih poznavalaca srpske srednjovekovne umetnosti, dr Jasmina S. Ćirić, docent Univerziteta u Kragujevcu (Filološko-umetnički fakultet), kaže za “Vesti” da je cilj osvetljavanje epohe vladavine jedne od najznačajnijih ličnosti srednjovekovne Srbije.
Poznat po milosrđu
– Kralj Milutin je vladar koji je delima pokazao da se bez Boga ništa veliko ne ostvaruje, a još manje gradi. Njegova zvanična titula je “Stefan Uroš, po milosti Božjoj kralj i samodržac svih srpskih zemalja i pomorskih”. Tako se uostalom i potpisivao na većini dokumenata koje je izdavao, a koja se i danas čuvaju u Državnom arhivu u Dubrovniku. Ktitor o čijim delima je arhiepiskop Danilo Drugi ostavio najlepša svedočanstva govoreći da “kao što se ne može izbrojati pesak mora, tako se ne mogu izbrojati njegove milostinje”. Kralj Milutin je vladao 39 godina, od 1282. do 1321, proširujući granice srpske države prema Skoplju, zahvatajući čuveno Ovče polje i liniju Ohrid – Prilep – Štip. Tada središnja srpska oblast postaje sveta kosovska visoravan kao i područje Šar-planine. Tu su se račvali putevi prema Tesaliji na jugu, Mačvi na severu ali isto tako i prema zapadu tj. Primorju i Dubrovniku – ističe dr Ćirić.
Prema njenim rečima, tokom tog perioda kralj Milutin je uneo novine u državnu upravu, poput uvođenja “nenaslednog” poseda na korišćenje za vojničke zasluge.
– Uveden je i položaj kefalije koji upravlja gradom, logoteta koji obavlja ulogu kancelara, protovestijara koji upravlja finansijama. Važno je pomenuti da je Sveti kralj Milutin sproveo i reformu zakonodavstva. Zanimljivo je da je upravo od vremena kralja Milutina institucija porotnika dobila na značaju. Porotnici su bili iz onog staleža iz koga je bio i okrivljeni, a ukoliko postoji spor između različitih staleža, polovina porotnika je iz jednog, a druga polovina iz drugog staleža.
Slavio ime Božje
Ipak, dr Jasmina S. Ćirić ističe da se za ovog vladara najviše vezuje obnova i izgradnja velikog broja crkava i manastira.
– Sveti kralj Milutin je neosporno sazidao ili obnovio veliki broj zadužbina, kao niko među Nemanjićima i upravo u toj bliskosti sa srpskom crkvom sazdana je tajna Milutinove vladavine. Kao da je uistinu zidao nebo na zemlji. O tome najbolji govori fresko-svedočanstvo koje nam je ostavio u nasledstvo. Ono najbolje prikazuje kakav je koncept vladavine prigrlio. Obnavljajući Crkvu Bogorodice Ljeviške, svestan snage kojom raspolaže, kralj je unajmio zografe Mihaila i Evtihija. U Ljeviškoj crkvi predstavljen je sa manje-više svim spoljašnjim znacima carske odeće: stemom, crnim sakosom i dijademom, amblemom carigradske dinastije. Naravno, Milutin je neretko prikazan sa Simonidom uz slavne pretke koji ga uz patrona svetitelja privode Hristu. U Starom Nagoričinu dakako nemanjićka saga nije zaboravljena. Hram je posvećen Svetom Đorđu, koji je pomogao Nemanji da se izbavi od zala. To je vrhunska umetnost, ambiciozna, odgovor visoke kulture Milutinove države, bogate privredno, sposobne da asimiluje osvojeni prostor i razvije sopstvene umetničke obrasce. Milutin je carski velikodušno zidao, popravljao crkve, palate, javne bolnice, pirgove – ističe dr Jasmina S. Ćirić i dodaje da je među najpoznatijim zadužbinama – Gračanica.
– Njena arhitektonska uravnoteženost, struktura i postepeno dostizanje visina, nadmašuje romejske arhetipove. Nigde više osim u Gračanici ne nalazimo ingenioznost arhitektonske slike dvostrukog upisanog krsta, te postepenog smicanja gornje konstrukcije koja tvori sliku nadnebesja. Kralj, već u godinama, prikazan je poput Novog Konstantina koji drži model gračaničkog hrama. Srpska veština u ovom hramu izmakla je i prevazišla umetničke tokove Carigrada i Soluna, a to se vidi i u dubokim bogoslovskim sadržajima fresaka. U toj potrebi da se osnivaju i obnavljaju manastiri vidi se da je Sveti kralj Milutin, slikom i rečju, slavio ime Božje, čime je i sebe i svoj narod upisao u večni pomenik Carstva Nebeskog, bez obzira na to kako se to danas posmatra iz psihologije 21. veka. To pokazuje uzvišenost Svetog kralja, ali i uzvišenost naroda – naglašava dr Ćirić.
Izdahnuo u Nerodimlju
O životu kralja Milutina svoja svedočenja ostavili su Teodor Metohit, Nićifor Grigora i Georgije Pahimer. Naša sagovornica kaže da je svaki na svoj način opisao srpskog vladara.
– Romeji su kralja Milutina nazivali carem bez carske krune. To pokazuje koliki je bio nivo srpskog naroda u tom vremenu, iako su, istini za volju, neki izveštaji sa Zapada bili negativni. Tako ga Dante Aligijeri svrstava u jedan krug pakla, što ne bi moglo biti moguće za jednog relativno udaljenog pisca od Srbije, da nije bilo propagande prema srpskom kralju.
Prema dostupnim podacima, kralj Milutin je tokom jeseni 1321. godine doživeo apoplektički (moždani) udar koji mu je oduzeo moć govora i bacio ga u postelju. Izdahnuo je 29. oktobra 1321. godine u svom dvorcu u Nerodimlju, i to samo nedelju dana nakon završetka Gračanice i Andronikovog poklona u vidu manastira Svetog Nikole kod Sera.
– Njegova iznenadna bolest i nesređeni naslednički odnosi stvorili su pravi metež u državi, tako da su pljačkaške čete napale čak i sprovod koji je prenosio njegovo bogato ukrašeno telo iz Nerodimlja u njegovu zadužbinu manastir Banjsku. Dve i po godine posle njegove smrti, crkva ga je kanonizovala kao Svetog kralja. Najvećim ga je učinilo da ga pominjemo kao svetitelja jer ga pamtimo kao pokajnika i ispovednika pravoslavne vere. Branio je zemlju od najezde inovernika, ali i od latinske jeresi. Kralj Milutin je trasirao pravoslavni kontekst srpske države, podižući kulturni nivo i posvećenost srpskog naroda pravoslavlju – zaključuje dr Jasmina S. Ćirić.
Blagoslov SPC
Veliki naučni skup koji će se održati u oktobru, organizuju Univerzitet u Kragujevcu u saradnji sa Institutom za liturgiku i crkvenu umetnost Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta Univerziteta u Beogradu, Koč univerziteta u Istanbulu, Aristotelovog Univerziteta u Solunu, Instituta za strategijska istraživanja Ministarstva odbrane Srbije, Srpskog kulturno-informativnog centra SPONA iz Skoplja i Saveza Srpskih sokola, a sve uz blagoslov Svetog arhijerejskog sinoda SPC i Pravoslavne Ohridske arhiepiskopije.
Ovaj naučni skup se održava u sklopu projekta “Horizont 2020” – programa Evropske unije za istraživanje i inovacije i COST – međuvladinog okvira za evropsku saradnju u domenu nauke i tehnologije.
Čudotvorne mošti
Jasmina S. Ćirić kaže da je telo kralja Milutina pred Kosovski boj 1389. godine prebačeno iz Banjske u Trepču, da bi osmanskom najezdom 1460. godine i tokom epidemije kuge bilo preneto u Sredac (današnju Sofiju), u Crkvu Svete nedelje koja se po njegovim moštima još naziva i Crkva Svetog kralja.
– Mošti Svetog kralja su preneli u Sofiju kaluđeri Joanikije, Spiridon i Joakim. Početkom 21. veka, vođeni su razgovori o tome da se deo njegovih moštiju prebaci u obnovljeni manastir Banjsku, ali one i dalje počivaju u Sofiji – ističe naša sagovornica i otkriva da neke od razloga zbog čega je kasnije kanonizovan u sveca.
– Kao potvrdu svetosti mirotočećih moštiju Svetog kralja Milutina, napomenućemo čudo koje desilo tokom napada komunista na Vaskrs 1925. godine, kada je usled postavljenog eksploziva u crkvi Svete Nedelje poginulo 193 vernika, a preko 500 ranjeno, dok su svete mošti čudom Božijim i zaštitom nebeskom ostale netaknute. Njegove netruležne mošti samo potvrđuju da je Gospod proslavio svoga ugodnika i da Gospod sudi sudovima koji su Njemu poznati, a do kojih običan čovek ne može doći svojim razumom. Loše istorijske okolnosti u kojima se nalazimo, potvrđuju da moramo najpre u sebi stvoriti svest o potrebi obnove srpske duhovne slave zato što samo iz toga izvora može krenuti bilo kakva svest da Srbi dobiju najpre potrebu da se poklone moštima svetoga kralja Milutina. Tako će ljudi vremenom imati potrebu da čine bogougodna dela na podobije dela Svetoga kralja Milutina i da bacaju nove iskre svetlosti na istoriju i delo Svetorodne loze Nemanjića – naglašava Jasmina S. Ćirić.
Praunuk Stefana Nemanje
U sklopu zbornika, “Žitija kraljeva i arhiepiskopa srpskih” arhiepiskop Danilo Drugi Pećki na sledeći način prikazuje poreklo i genealogiju kralja Milutina:
“Meseca oktobra dvadeset deveti dan, žitija i dela blagočastivoga i Hristoljubivoga i Svetorodnoga, moćnoga, samodržavnoga sa Bogom gospodina Stefana Uroša, praunuka Svetog Simeona Nemanje, novoga Mirotočca srpskoga, i unuka Prvovenčanoga kralja Stefana, i sina velikoga kralja Stefana Uroša.”
Jasmina S. Ćirić objašnjava da arhiepiskop Danilo Drugi Pećki opisuje kralja Milutina kao čoveka lepog izgleda, upadljive telesnosti te da je imao starijeg brata, Stefana Dragutina, mlađeg brata Stefana i sestru Brnču o kojoj se malo zna.
– Prateći ništa manje bitnu žensku genealogiju, Sveti kralj Uroš Drugi Milutin je sin kraljice Jelene Anđel, unuk Ane Dandolo, praunuk Ane (u monaštvu Anastasije) – navodi Ćirić.
Razvoj književnosti
Dr Jasmina S. Ćirić ističe da je u periodu vladavine kralja Milutina došlo i do značajnog razvoja srpske književnosti.
– Najznačajnija figura tog perioda je Teodosije Hilandarac i njegova dela “Žitije Svetoga Save” i “Žitije Petra Koriškog”. U isto vreme nastaju i druga žitija koja su ušla u sastav zbornika “Žitija kraljeva i arhiepiskopa srpskih” arhiepiskopa Danila Drugog Pećkog.
Šta je sve sazidao
Sveti kralj Milutin je, između ostalih, sazidao Crkvu Vavedenja Bogorodičinog u manastiru Hilandar, Crkvu Bogorodice Ljeviške u Prizrenu, Crkvu Svetog Prohora Pčinjskog, Crkvu Bogorodice Trojeručice (sedište skopskog episkopa – mitropolita), Crkvu Svetog Konstantina u Skoplju koja se pominje i u Žitiju), Crkvu Svetog Đorđa na brdu Virgin (Deva) na reci Seravi, Crkvu Svetih Joakima i Ane u manastiru Studenica, Crkvu Svetog Đorđa u Starom Nagoričinu, Crkvu Sv. Đorđa u Dabru, Crkvu Svetog Nikite u Čučeru kod Skoplja, Crkvu Svetog Stefana u Banjskoj, Gračanicu i mnoge druge.
Kraljica Simonida, najnežniji biser
Naša sagovornica naglašava da je “najnežniji biser” epohe vladavine kralja Milutina bila ličnost mlade kraljice Simonide Paleologine, ćerke romejskog cara Andronika Drugog Paleologa i žene mu Irine od Monferata.
– Georgije Pahimer kaže da je Milutin “primio carevu kćer više nego kao suprugu. Jer dočekao ju je blagonaklono, ne na konju kao što je bio običaj dočekivati, nego sjahavši kad je prilazila, to jest kao pred gospodaricom a ne pred suprugom”. Njihovo venčanje je obavio ohridski arhiepiskop Makarije, u Ohridu, odmah nakon Vaskrsa, koji je bio 19. aprila 1299. Iako je još među njihovim savremenicima, Milutinov brak sa Simonidom bio protkan propagandom i netačnim tumačenjima, neophodno je imati u vidu da njen odnos prema Svetom kralju najbolje prikazuje okolnost da je izradila Plaštanicu za njegov kivot, koja se čuva u Muzeju Srpske pravoslavne crkve u Beogradu i da je dala da se izradi skupoceno zlatno kandilo. To su pokazatelji da ga je doživljavala kao svetu ličnost i kao ličnost kojoj bi trebalo pokazati najveće poštovanje. Zanimljivo je da je i Simonida smatrana i ktitorkom Hilandara. Naime ostalo je zabeleženo da je Dimitrije Paleolog, upravnik grada Soluna, tražio da se zaštiti Hilandar “zbog gospodarice sestre mi kraljice (Simonide), jer je ona ktitorka i gospodarica toga manastira – otkriva dr Jasmina S. Ćirić.
Zadužbinarstvo bez granica
Dr Ćirić ističe da je kralj Milutin zidao i van granica tadašnje Srbije.
– Milutinov životopisac će reći da je “u celoj velikoj Romaniji sazdao crkve i malomoćne hranio i negovao”. U Solunu je kralj podigao i Crkvu Svetog Đorđa, ali i Crkvu Svetog Nikole Orfanosa koju je slikao slavni carigradski i solunski slikar Mihailo Kaliergis. Zanimljivo je da je ovaj manastir bio hram manastira Filokala, čiji je ktitor bio Sveti Sava, tako da se i kroz taj graditeljski poduhvat Sveti kralj dodatno upisao u krug Bogom odabranih nemanjićkih ktitora.
Ratovao protiv svih
Kralj Milutin je ratovao protiv Mihaila Sedmog Paleologa, Andronika Drugog, tatarskog kana Nogaja, ugarskog kralja Karla Prvog Roberta, hrvatskog bana Mladena Drugog Šubića, bugarskog kneza Šišmana, Drmana i Kudelina.
Metohit: Sav je treptio u zlatu
– Carigrađanin po rođenju, Teodor Metohit koji je čak pet puta posetio državu kralja Milutina, opisuje Srbe koje naziva Tribalima kao grubijane, neznalice, besramnike naviknute na otimačinu stoke. Istovremeno opisao je u svom “Poslaničkom slovu” prijem na srpskom dvoru i kraljev izgled: “Sutradan, čim je svanulo, dobijemo poziv i odemo gospodaru uz pratnju junačkih mladića svečano spremljenih, koji su poslani po nas počasti radi. Čitava ceremonija beše vesela, puna dostojanstva i časti. Ona pokazivaše stanovništvu da je stigao plemeniti izaslanik velikog Gospodara sa misijom ozbiljnijom no što su bile druge ranije misije. I sam kralj beše veoma lepo nagizdan. Oko tela je imao više nakita od skupocenog kamena i bisera, koliko je god mogao da stane i sav je treptio u zlatu. Ceo dom blistaše svilenim i zlatom ukrašenim nameštajem. Okružen je bio svojim odabranim ljudima, i sve je bilo najlepše uređeno i ukrašeno. Ukratko rečeno, sve beše udešeno po romejskom ukusu i po ceremonijalu carskog dvora, a kao što veli poslovica ‘pokušalo se peške nadmetanje s lidijskom dvokolicom, ali se ipak nadmetalo’.” Metohitove reči predstavljaju prvorazredan izvor za pokušaj razumevanja vizuelnog konstrukta epohe kralja Milutina kao i epohe dinastije Paleologa.
