Fruška gora, Srpski atos – kako su ovu planinu prozvali zbog velikog broja manastira i njihove važnosti za srpski narod – nastavlja nemanjićku tradiciju građenja zadužbina.
– Potomci despota Đurđa Brankovića, došavši u Srem krajem XV veka, podižu veći broj zadužbina. Od XV do XVIII veka na prostoru Fruške gore iznikla je jedinstvena skupina skladno raspoređenih manastira. I sama Fruš gora, sa velikim brojem uvala, rečica i staza kroz planinsku pitominu, prosto se nametnula da bude stecište srpskih svetinja i žarište njihove duhovnosti i kulture – piše Slavko Vejinović, koji se godinama bavio istraživanjem zadužbinarstva kod Srba.
Žarište duhovnosti
On navodi da krajem XV i početkom XVI veka jeromonah, a zatim i vladika, Maksim Branković, osniva Staro Hopovo i Krušedol. Prema predanju, Zmaj Ognjeni Vuk utemeljio je 1471. godine manastir Grgeteg za svog oca, Grgura slepog, koji, nažalost, nije dočekao da u njemu proživi starost.
Despot Jovan Branković podigao je Jazak i Đipšu, a zajedno s majkom Angelinom i bratom Maksimom obližnji Fenek. Jovan i Maksim obnovili su Privinu glavu 1496. godine, a Jovanov komornik Raka osnivač je manastira Rakovca. Odranije je sačuvano predanje da je kralj Dragutin osnivač manastira Bešenovo.
Posle Brankovića, manastire na Fruškoj gori podižu i monasi koji su izbegli pred Turcima. Tako, prema predanju, Šišatovac i Petkovi podižu u XVI veku monasi izbegli iz Žiče, a Kuveždin kaluđeri iz Slanaca kod Beograda. Zapusteli manastir Rakovac digli su iz ruševina, u drugoj polovini XVII i početkom XVIII veka, kaluđeri koji su došli iz južnih srpskih krajeva. Ostalo je upamćeno da je patrijarh Arsenije III Čarnojević uputio duhovnike iz Rače da ponovo podignu i nastane Beočin.
U fruškogorskim manastirima pohranjeno je sve što se moglo skloniti od Turaka i poneti sa sobom: svete knjige, ikone, povelje, srbulje, pomenici, letopisi, sasude, delovi srednjovekovne odeće i mnogi drugi vred predmeti. U Frušku goru sklanjani su vredni predmeti iz Studenice, Žiče, Mileševe, Rače, Slanaca, Vinče…
Posle Velike seobe Srba 1690. godine, upravo u fruškogorskim mastirima, odjednom su se našle mošti svih nosilaca srpskog srednjovekovnog državnog legitimiteta: cara Uroša V Nemanjića u manastiru Jazak, kneza Lazara u Vrdniku i svetih Brankovića u manastiru Krušedol.
Posle sloma Prvog srpskog ustanka, pa sve do 1815. godine, u manairu Fenek borave studenički monasi. Oni su sa sobom doneli mošti Svetog Stefana Prvovenčanog, koje su kasnije preneli u manastir Beočin. Fruškogorski manastiri neprestano podsećaju i svedoče o tragičnoj i teškoj sudbini srpskog naroda, sa kojim su neraskidivo vezani.
U istoriji srpskog naroda fruškogorski manastiri zadržali su status kultnih mesta, preko kojih se održavala neprekinuta nit sa srednjovekovnom srpskom državom i svetorodnom lozom Nemanjića.
Svedoci vekova
Najvažniji kult koji je nikao u Sremu upravo se odnosi na svetitelje iz loze Brankovića, a potekao je iz Krušedola, njihovog porodičnog mauzoleja. Iz reda tih svetitelja su: Sv. Stefan Branković, despot; predobna mati Angelina Branković, despotica; svetitelj Maksim, arhiepiskop – Đorđe Branković, despot; Sveti Jovan Branković, despot.
Pored njih, u red svetitelja ulaze i Stefan Štiljanović i njegova supruga Jelena Štiljanović, kneginja. Značajan je i kult poslednjeg Nemanjića, cara Uroša, čije su se mošti našle posle Velike seobe 1690. godine u manastiru Jasku. Naposletku, kultovi u Fruškoj gori se ne mogu ni zamisliti bez snažnog kulta Sv. kneza Lazara, čije su mošti u Velikoj seobi nošene sve do Sentandreje, da bi ih na kraju monasi pohranili u Ravanici (Vrdnik). Fruškogorski manastiri su s vremenom postali i vekovna svedočanstva o snažnim ktitorskim običajima i pregnućima u srpskom narodu i naročito izraženom smislu za gradnju zadužbina.
Na Fruškoj Gori danas je šesnaest starih ili u starini podignutih manastira, od kojih su neki još u ruševinama ili su samo delimično obnovljeni. Kod većine hramova postoje i ostaci starijih sakralnih građevina.
Odmazda Turaka
Fruškogorske svetinje svedoče o tragičnoj i teškoj sudbini srpskog naroda. Prema dostupnim podacima, ali i predanjima, Turci su još u XVI i XVII veku, zbog otpora Srba osmanlijskom ropstvu i zulumima koji su im činjeni, razorili manastire Rakovac, Beočin i Kuveždin.
Najteže pustošenje, međutim, zadesilo je manastire krajem XVII i početkom XVIII veka, kada se Turci povlače sa područja koje se nalazi severno od Save i Dunava. Tako su stradali manastiri Grgeteg i Hopovo krajem osamdesetih godina XVII veka, a slična sudbina zadesila je i Krušedol, Vrdnik i Veliku Remetu 1716. godine, posle sloma Turaka kod Petrovaradina. Tom prilikom Turci su uništili i mošti svetih Brankovića – despota Stefana i Jovana, mitropolita Maksima i majke Angeline.
Ali, posle svih tih nesreća nastupa vreme kada su Srbi ponovo obvili i sagradili nove manastire i, zajedno sa njima, obnovili kult svetih Brankovića.
Centri pismenosti
Manastiri na Fruškoj gori, takođe su bili i žarišta srpske pismenosti, književnog stvaralaštva i umetnosti. Veliki broj istaknutih srpskih pisaca znatan deo vremena proveo je nad knjigama u manastirima Fruške gore: Jovan Rajić, Dositej Obradović, Vićentije Rakić, Lukijan Mušicki, Platon Atanacković, Nikanor Grujić, Ilarion Ruvarac i mnogi drugi.
Posle sloma Prvog srpskog ustan, Vuk Karadžić je ovde slušao Tešana Podrugovića i Filipa Višnjića i duge sate provodio s Lukijanom Mušickim, raspravljajući o sudbini srpskog naroda.
